Novel Jawa Pasca Kemerdekaan "Kumandhanging Katresnan"

KUMANDHANGING

KATRESNAN

Crita Gawéané

ANY ASMARA

Gambar

KENTARDJO

Cap-capan kaping telu

Kawetokaké déning :

C.V. Dua A Yogyakarta

ATURKU

Para maos kang minulya :

Crita Kumandhanging Katresnan iki kedadéan nyata, dadi ora mung wujud karangan baé. Crita iki sakawit pancèn saka penjaluké sing nglakoni dhéwé, supaya disumurupi ing liyan. Mung baé sarèhning sinq padha nglakoni isih akèh sing padha sugeng, lan kanggo njaga asmané, mula bab asma lan jenenging panggonan dakganti kabèh, nanging wosing crita tetep kaya samesthiné ora owah.

Crita iki anggambaraké sawijining lelakon sih katresnan jati kang nrenyuhaké ati lan anggambaraké kukuhing adat istiadat kang ora kena diowahi, nganti andadèkaké ananing lelakon kang ngeres-eresi. Mula crita iki pantes dadi tepa palupi tumrap para mudha kabèh kang lagi padha ngambah ing madyaning sih katresnan.

Muga‑muga crita iki bisaa gawé suka renaning para maos kabèh.

Jakarta, 1 – 9 – ‘61

Pangripta

ANY ASMARA

Cétakan kapindho.

Marga isih akèh sing ngresakaké buku iki supaya dicétak manèh, mula kita pinangkani. Ing kana-kéné kita besut manèh supaya amrih saya kepénak diwaos lan diraosaké.

Wasana nyumanggakaké. Nuwun.

Yogya 1‑ 9 ‑1962.

 Pangripta,

 ANY ASMARA

Cétakan kaping telu.

Sarèhning meksa isih akèh baé kang nélakaké durung komanan buku iki, lan supaya dicétak manèh. Mula bareng iki kita leksanani manèh, kita cètak kaping telu, lan kita pasrahaké Penerbit DUA "A".

Kita percaya yèn wetuné buku iki bisa sumrambah marang para sedulur sing durung naté komanan.

Wasana matur nuwun.

Demakan 17 Agustus 64.

Pangripta,                                                                   ANY ASMARA

Kumandhanging katresnan.

Sapa baé kang wis naté kapedhotan ing rasa sih katresnan jati, uripé bakal terus kacihna nandhang cacad ing salawasé urip. Katresnan jati pancèn bisa gawé korban sakabèhing korban. Krodhané anggegirisi banget, ngungkuli krodhaning gunung geni kang lagi mbledhos, ampuhé ngungkuli ampuhing panah wisa sing luwih mandi.

ANY ASMARA

PRATÉLAN ISI

I.              Kurbaning Katresnan

II.             Ngulandara

III.            Ketemu kang Pungkasan

IV.           Kumandhanging Katresnan

V.            Pungkasaning Lelakon

1. KURBANING KATRESNAN

Ing kampung Sélasari Magetan katon ana sawijining omah gedhong cilik, asri, pèni, ngarepaké dalan gedhé. Omah mau gagrag modhèl anyar, kinubengan ing pekarangan kang jem-bar bawéra. Ing sangareping omah kiwa tengené, ana taman-ané kang tinanduran kembang manéka warna, nedheng-nedhengé megar ndadi, gandané arum sedhep ngambar-ambar. Patamanan mau tinata winangun bunder, tandurané tinata rajin lan cèkli, tur diupakara kanthi becik‑becik, mula tandurané tansah katon seger‑seger, ledhung‑ledhung, kembangé mekrok seger, dinulu ngresepaké ati. Tandurané kembang warna-warna, kayata: Chrysant, Hortènsia, Lèlié, Aronskelk, Gerbera, Anyelir, Aster, Gladiool, lan liya-liyané manèh.

Ing undhak‑undhakaning tritisan rinengga déning pot‑pot gedhé dikapur putih, isi tanduran: Sufelir, Kuping Gajah, Koolpalm. Anggrèké pating grandhul ana ndhuwuré, nedheng-nedhengé kembang, ana sing putih, ana sing kuning, ana sing blorok‑blorok, nyenengaké. Ing tritisan diwènèhi pot cilik pirang‑pirang kang isi bangsaning cactus, kayata: Haworthia Fasciata kaya buntut tekèk, Stapelia Grandiflora, Mamillaria, Upuntia, Clavarioides, Echionopsis Oxygona, Rhipsalis Tetvagona, Aloe Coneinna, Euphorbia Obesa, Echeveria Gibbiflora, Gloxinia, Begonia, lan liya-liyané.

Ing pendhapa njero diwènèhi méja korsi sasetèl saka penjalin, korsiné diwènèhi bantal cilik kang diurungi sutra putih sinulam kekembangan benang emas. Méjané diwènèhi taplak réndan putih mulus, lan ing dhuwuré ana vas isi kembang Gloxinia kang kembangé lagi megar.

Ing pojok papat didèkèki dhingklik sikilé dawa, diwènèhi pot kuningan kang isi bangsaning suplir. Ing tengah‑tengah bener cedhak méja tamu didèkèki aquarium ditumpangaké méja cilik isi iwak mas lan koki rong jodho, rupané abang, buntuté nglèmbrèh nyenengaké.

Témboké rinengga gambar‑gambar kang èdi pèni, gambar sesawangan kang ngresepaké ati. Sisih kulon gambar Jangèr Bali lan Srimpi.

Déné kebon mburi omah ditanduri bangsaning sayuran rupa-rupa, kayata: kobis, bayem, térong, téla pohung, tomat. lombok, kapri, slèdri, kacang dawa, lan liya-liyané. Ing pager dirambati wit waluh jipang, kang wohé pating grandhul ndeménakaké. Tanduran mau katon subur‑subur lan seger, merga tansah dirumat ing saben dinané.

Saburiné omah gedhong, ana omahé manèh cilik, kanggo pawon, lumbung, kamar batur, lan kolah.

Sing kagungan omah mau asmané RS. Ranuasmara, piyayiné wis rada sepuh, bangsaning umur 50 taun. Rambuté wis katon putih kaya kapas. Salirané isih katon pengkuh gagah. RS. Ranuasmara kuwi biyèn sawijining pelukis, wis naté ngumbara nganti tekan endi‑endi, malah wis naté menyang Éropa lan Asia Wétan, perlu mamèraké lukisané. Pancèn alus urip, bisa gawé lam‑laming pikir. Jenengé wis kondhang dadi pelukis kang misuwur, sadrajat karo pelukis manca negara.

RS. Ranuasmara ora kagungan garwa amarga garwané wis ora ana. Putrané loro lanang lan wadon. Sing lanang Susilo umuré 23 taun isih jaka saiki dadi mahasiswa Gajah Mada ing Ngayoja jurusan kedhokteran. Déné ragilé kenya umuré 19 taun isih legan, jenengé Sri Éndah Wahyuningsih, dadi guru SMP ana Magetan kono. Sri Éndah Wahyuningsih mau rupané sulistya banget kaya pranakan Indho. Pawakané lencir weweg, Pakulitané kuning nemu giring. Katambahan irung ngrungih, mripat lindri‑lindri kaya bintang pilem Lies Noor, mula akèh para mudha sing padha kepéncut gandrung‑gandrung kapirangu karo dhèwèké, nganti sawenèh ana sing ngengleng mikir Sri Éndah Wahyuningsih. Malah ana sing ora kuwat nyawang banjur trima oncat saka Magetan. Béda banget karo kangmasé yaiku Susilo kang pakulitané mbambang.

Pancèn wis akèh para mudha kang nélakaké tresna karo Sri Éndah Wahyuningsih, kepéngin ngajak urip bebarengan. Nanging kabèh mau ditolak kanthi alus déning Sri Éndah Wahyuningsih, asengadi yèn durung duwé pikir sing kaya mangkono, isih seneng nyambut gawé, mulang bocah‑bocah. Mula pancèn bener kaya mangkono, dhèwèké durung nggagas ing bab iku, isih seneng mulang. Awit jaréné ora ana kasenengan liya saliyané mulang. Yèn ana ngomah ngurusi balé omah, lan ngrumat kasenengan Iiyané, yaiku tanduran, ésuk soré tansah ditliti kanthi premati, kaya ngrumat bayi, nganti saupama ilang tandurané salah siji baé dhèwèké ngerti.

Sri Éndah Wahyuningsih ora tahu lunga ubyang‑ubyung yèn ora perlu banget. Dadi akèh ana ngomah[1], awit ngèlingi bapaké wis sepuh. Baturé loro lanang wadon, yaiku Pak Yoto lan Bok Yoto. Ketambahan manèh wis ana sewulan iki bapaké tansah gerahen baé, kaworan watuké kumat. Wis dipriksakaké dhokter papat, meksa ora ana sudané, gerahé malah saya ngrekasa, mula dhèwèké saben dina tansah mugen ana ngomah.

Sri Éndah Wahyuningsih sedhih atiné, mikir gerahé bapaké mau. Mula blas ora naté dolan, tansah mugen nunggoni wong tuwané baé.

Kangmasé sing ana Ngayoja arep dikabari, nanging dipenggak déning bapaké, mundhak gawé kisruhé Susilo, awit lagi nengah-nengahi ujian.

Mundhak dina gerahé RS. Ranuasmara saya mundhak ngrekasa nganti ora bisa menyat saka peturon. Salirané saya mundhak kuru, praupané cowong pucet, menyang dhaharan wis ora kersa. Sedina sawengi terkadhang mung ngunjuk susu rong gelas. Sri Éndah Wahyuningsih saya sedhih atiné saben dina tansah lungguh ana sandhingé wong tuwané, gagasané ngambra‑ambra[2] banget, sedhih, susah, trenyuh, campur dadi siji. Nyut kèlingan menyang ibuné, sing wis ora ana, atiné mundhak keranta‑ranta nganti luhé carocosan metu, nibani pipiné kang alus kaya saIju, nganti kacuné sutra teles kaya dikum banyu.

“Dhahar ya Pak?” mangkono aturé Éndah nuju sawijining dina wayah soré.

“Ora .......... Ndhuk Ning. Ora ..............  Uh....................! huk .........! huk......  èh ............! èh .............!” wangsulané RS. Ranuasmara karo watuk ngikil.

“Bèn sliramu kiyat kok Pak.”

“Ora ................  ora ...............  doyan.”

“Sésuk dipriksakaké dhokter menyang Surabaya baé apa Pak, jaréné kana ana dhokter sing pinter!”

“Wis ................ kasèp .................... Ning, wis ................... ka .......... Huk! Huk .........................  Eeeeeeeh  ...................!”

“Ngunjuk wédang jeruk karo gula batu apa Pak, karebèn watuké ilang?”

RS. Ranuasmara ora mangsuli, mung manthuk karo nyawang putrané, penggalihé katon sumedhot.

Sri Éndah Wahyuningsih énggal‑énggal menyat metu menyang buri gawé wédang jeruk. Bareng wis rampung banjur énggal‑énggal diaturaké.

“Pak iki unjukané mumpung isih manget‑manget bèn logro watuké.”

RS. Ranuasmara banjur ngombé wédang jeruk.

“Wis ..............  wis ..............  aku jupukna slimut sing kandel waé Ning, awakku teka krasa adhem temen.”

Sri Éndah Wahyuningsih ora mangsuli, terus menyat mbukak lemari njupuk slimut, terus dikemulaké bapaké. Sikilé kang adhem dipijeti alon‑alon kanthi sedhihing atiné.

“Wis tinggalen kana Ning, ngasoa[3] awakmu rak sayah.”

“Ora kok Pak.”

“Gajegé kowé dhèk mau nggawa garapan sekolahan, wis kana garapen dhisik.”

“Mengko bengi baé kena kok Pak. Kangmas Susilo dakkabarané baé ya Pak?”

“Ah ora susah Ning, mesakaké masmu, wulan iki jarené lagi nengah‑negahi ujian, mundhak ngganggu ujiané.”

“Lha wong gerahé Bapak saya ngrekasa ngené, mengko aku rak ditutuh Mas Sus Pak.”

“Mengko yèn ana nesuné masmu aku sing mangsuli Ning. Wis aja dipikir. Kana tinggalen, aku dakturu, mripatku ngantuk ngené.”

Sri Éndah Wahyuningsih banjur metu kanthi sedhihing atiné. Pancèn mula bener ngendikané bapaké mau, awaké wis sayah banget, nanging bareng ngèlingi gerahé bapaké kaya mangkono mau, sayahing awaké ora dirasakaké, awit seka gedhéning katresanmu, lan bektiné karo wong tuwané.

Nuju sawijining bengi wayah jam wolunan, dinané malem Jumuwah Kliwon. Wiwit bakda magrib Sri Éndah Wahyuningsih lungguh nunggoni bapaké karo mijeti sikilé sing wis adhem. Wiwit surup mau RS. Ranuasmara ora menyat saka paturoné, amarga watuké teka, napasé rada seseg, ora gelem ngendika, tansah mèndel baé, mung mripaté bola‑bali nyawang Sri Éndah Wahyuningsih, banjur unjal napas dawa kaya wong angluh kaé. Penggalihé sajak sumedhot, mripaté kang wis katon cowong mau kaya‑kaya akembeng luh. Sri Éndah Wahyuningsih bareng weruh, atiné kaya sinendhal, kagèt, awit salawasé durung naté weruh bapaké nganti ngruntuhaké luh kaya ngono. Mula banjur alon-alon matur:

“Bapak teka lajeng muwun ngono?”

RS. Ranuasmara kagèt krungu pitakoné putrané sing ora dinyana‑nyana mau. Banjur mangsuli karo ngusapi luhé.

“O ........ Ning.... .......................... anakku ............................ Pancèn bener bapak iki mau mentas ngruntuhaké luh, amarga aku banjur kèlingan karo ibumu sing wis ora ana. Gèk kowé dhéwé nganti seméné gedhému, kowé durung naté weruh ibumu. Apa manèh weruh ibumu, gambaré baé ya durung. Mangka aku dhéwé saya ngunduri tuwa, lan ora suwé manèh mesthi bakal dipundhut ing pangayunaning Pangèran. Bab iki wis ora kena disélaki manèh, lan ora bisa disingkiri awit kabèh-kabèh mung gumantung ing ngarsaning Pangèran Kang Maha-adil. Aku mung kari tunggu ésuk‑soré ninggal alam donya kéné, kang kebak lelakon rupa‑rupa. Mula sanajana ésuk utawa soré aku dipundhut karo sing gawé urip, atiku wis seneng, awit kowé wis diwasa, wis ngerti endi sing ala lan endi sing becik, mengkono uga bab unggah‑ungguh, kaya-kaya kowé wis bisa mrantasi kabèh. Nanging saupama kowé isih dadi bocah cilik, atiku ora mentala. Élinga kabèh titah ing ngalam donya bakal mati, semono uga kowé, mung kari padha nunggu titi mangsané baé. Mulané Nduk, gegantilaning jiwaku, sadurungé bapakmu dipundhut bali karo sing Mahakuwasa, aku arep ngandhakaké sawijining wewadi menyang kowé, supaya kowé ngerti. Wewadi iki wis lawas banget daksimpen primpen, suket godhong ora ana sing ngerti.

“Wewadi apa kuwi Pak?”

“Wewadi bab lelakoné suwargi ibumu dhéwé Ndhuk. Kowé rak durung weruh menyang ibumu ta?”

“Iya bener Pak. Nanging sanajan kaya ngono, aku wis rumangsa marem, awit isih ana gambaré suwargi ibu.”

“Gambar sing endi Ning?”

“Gambar kaé ta Pak, sing ana kamarku, malah Mas Susilo ana sandhingé.”

“O.................. Ndhuk Ning ............................ anakku. Kaé pancèn gambaré ibuné Masmu Susilo. Nanging sumurupa kaé, dudu ....................”

Tekan semono RS. Ranuasmara kèndel, awit dhadhané seseg banget.

“Lha gambaré sapa Pak, kok dadi dudu kuwi?”

“Kaé pancèn dudu gambaré ibumu.”

“Dudu gambaré ibu?” Sri Éndah Wahyuningsih kagèt atiné mlenggong.

“Sarèh dhisik Ning anakku. Lungguha sing kepénak. Mengko Bapak arep ndongèng. Pancèn ya iki wewadi mau, sing arep dakcritakaké, Masmu Susilo dhéwé ya ora ngerti. Mula andadèkna sumurupmu ya Ndhuk, aja kagèt. Kowé karo Masmu Susilo kuwi sanyatané wong liya, Masmu Susilo dudu sedulurmu, dudu kangmasmu sejati. Dadi gambar wong wadon sing ana kamarmu karo Susilo kaé dudu gambaré ibumu, nanging gambaré ibuné Susilo dhéwé.”

“Dadi yèn ngono, aku karo Mas Susilo iku dudu sedulur tunggal bapak ibu ngono apa piyé Pak?”

“Iya bener ngono Ning anakku. Pancèn bener kaya ngono. Dadi sejatiné Kowé karo Susilo iku wong liya, wong séjé.”

Sri Éndah Wahyuningsih kagèt, nganti ora bisa mangsuli.

“Aja kagèt, pancèn bener kaya ngono. Nanging sumurupa, bareng Kowé lair[4], banjur dakseduluraké karo Kangmasmu Susilo.”

“Aku ora mudheng banget ta Pak. Lha yèn ngono ibuku kuwi sing bener sing endi?”

“Ibumu dhéwé ya wis tinggal donya.”

“Lha gambaré ibu apa isih ana Pak?”

“Isih, kaé daksimpen ana lemari. Malah gambaré ibumu mau ora wujud potrèt, ananging wujud lukisan, asil karyaku dhéwé.”

“O ...................!”

“Andadèkna sumurupmu manèh ya Ning anakku. Kowé dhéwé sejatiné ya dudu anakku.”

“O ...........................?”, Sri Éndah Wahyuningsih saya tambah kageté, nganti awaké ndhredheg, mandeng karo RS. Ranuasmara.

“Lha yèn ngono, aku iki putrané sapa Pak?” sambungé kanthi ndomblong.

“Kuwi critané dawa banget Ning. Mengko bakal dakandharaké kabèh. Nanging Kowé aja sedhih atimu awit wiwit kowé lair[5], kowé wis manjing dadi anakku. Nalika Kowé lagi umur 7 dina, ibumu banjur tinggal donya, Kowé dipasrahaké aku. Kowé banjur dakemong nganti tekan sepréné iki.”

“O............... ngono ta Pak. Lha asmané wong tuwaku sapa? Lan saiki ana ing ngendi?”

“Asmané wong tuwaku[6] dhéwé RM. Purwodirjo, saiki embuh ana ngendi, aku dhéwé ora ngerti, wis daktakokaké, meksa ora ana sing weruh ana ing ngendi dunungé.”

“Adhuh .............. Pak!”

“Kowé yèn arep weruh karo ibumu ngiloa[7], rupané ibumu wis presis kowé, ora ana sing dibuwang[8] sethithik‑sethithika. Mung ibumu wis tuwa, kowé isih enom. Nanging nalika ibumu isih enom, ya wis presis kaya kowé. Andheng‑andhengé uga padha, dumunung ana tengah‑tengahing alis. Mripaté, irungé, alisé, jangguté, lambéné, wis ta cekaké padha kabèh, kaya jambé sinigar. Mula coba jupukna dhus dawa kang ana lemari rak sing dhuwur dhéwé, gawanen mréné.”

“Kok disimpen baé, ora dipasang, apa sebabé Pak?”

“O.............. kuwi wadi Anakku, wadi. Sebab yèn aku weruh gambaré ibumu, atiku dadi keranta‑ranta, utawa manèh wis cukup nyawang kowé, wis ta énggal jupuken kana.”

“Iya Pak.”

Sri Éndah Wahyuningsih banjur njupuk dhus bunder dawa, tangané katon ndhredheg gumeter. Dhus nuli diulungaké RS. Ranuasmara, nuli dibukak, dijupuk isiné, kang arupa mori gulungan. Mori dibèbèr ana ngarepé Sri Éndah­Wahyuningsih. Ing kono katon ana gambaré sawijining kenya kang sulistya ing rupa. Sri Éndah Wahyuningsih kagèt banget bareng weruh gambar mau. Gambar tansah dipandeng tanpa kedhèp, wusana Sri Éndah Wahyuningsih banjur nangis mingseg‑mingseg.

“O........... adhuh ............ ibuku!”  sambaté sedhih. 

RS. Ranuasmara mung legeg‑legeg sumedhot nyawang Sri Éndah Wahyuningsih kang lagi nangisi gambaré ibuné mau. Penggalihé saya keranta-ranta, mèlu sedhih. Nganti suwé Sri Éndah Wahyuningsih durung bisa lipur atiné, tangisé saya ngontog‑ontog, awit saiki nembé ngerti, wong sing diarani bapaké dhéwé mau tibané wong liya, dudu wong tuwané dhéwé sing ngukir jiwa ragané. Teka semono temen gedhéning sih katresnané karo awaké. Ora naté nyrengeni, sapanjaluké tansah dituruti, didhidhik becik‑becik nganti bisa dadi kaya saiki. Ngèlingi sing wis kaya mengkono mau atiné Sri Éndah Wahyuningsih saya sedhih lan nelangsa, keranta‑ranta. Saiki rumangsa wedi lan rikuh karo RS. Ranuasmara, sing wis dianggep wong tuwané dhéwé mau. Wanguné RS. Ranuasmara ngerti menyang kekandhutaning atiné Sri Éndah Wahyuningsih mau, tandhané banjur ngendika alon, kaya mangkene:

“Anakku Ning, kowé aja banjur kaya ngono karo aku, lan aja rikuh-pakéwuh, sanajan saiki kowé wis ngerti menyang wewadining lelakonku, aku iki ya isih tetep dadi wong tuwa­mu, kowé wis dakanggep anakku lair[9]-batin. Malah saupama ora ana kowé, kiraku aku ora urip dawa tekan saiki iki. Aku yèn weruh kowé, tansah kelingan menyang ibumu ora uwis‑uwis. Wewayangané ibumu, ya ana kowé dadi siji.” 

“Matur nuwun sanget Pak. Lha ibu kula, kaliyan Bapak punapa taksih sedhèrèk?”

“Lho, Iho lha, rak nganyar‑anyari, Kowé banjur malih basa karo aku, iku ateges yèn, Kowé ora nggugu gunemku. Wis ta aja nganyar‑anyari, gawénen kaya adat sabené baé. Aku emoh kokbasani, awit rumangsaku banjur dadi adoh ngono. Kowé aja ngowahi apa‑apa. Apa aku kokanggep bapak sambungan?”

Sri Éndah Wahyuningsih tumungkul, krungu wangsulané bapaké angkat mau.

“Ya wis Pak aku ndhèrèk.”

“Lha rak ngono, aku bungah, tandha yèn Kowé ora nganyar-anyari. Karo manèh yèn dirungu tangga teparo rak dadi padha gumun, wong biasané Kowé ora naté basa, teka malik grémbyang ngono, mengko wewadi iki rak bisa kawedhar ing liyan.”

“Iya bener Pak, saiki dakjabel manèh aturku.”

“Lha rak ngono. Malah aku nduwèni penjaluk karo kowé, bab iki aja nganti keprojol ing liyan.”

“Lha yèn karo Mas Susilo kepriyé?”

“Masmu ya kena diwènèhi weruh nanging bésuk.”

“Suk kapan Pak?”

“Yèn aku wis ora ana.”

“Adhuh  ..................!”

“Masmu Susilo ya ora ngerti, awit nalika semono dhèwèké iya isih cilik, lan wektu semono ana astané swargi embahé pisan.”­

“O ngono ta.”

“Wis ta lungguha cedhak kéné, takdongèngi lelakon sing ana gegandhèngané karo lelakonmu. Critané dawa, mula ya mung arep dakcritakaké sing perlu‑perlu baé. Crita iki isi lelakon bab sih katresnan sing nyedhihaké ati. Mula kowé mengko ya aja mèlu‑mèlu sedhih atimu. Nanging aku jupukna wédang dhisik, gorokanku kok krasa salit temen...”

* * *

Surakarta, 1927.

Ana sawijining nonoman jenengé R. Sukmana umuré 19 taun, murid MULO duwé kanca kenya, jenengé RA. Tien Tisnowati putri Sala asli, putrané RB. Jayèngsubroto, pènsiyunan Wedana Bayalali. Dalemé ana Kampung Tamtaman, isih darahing priyayi luhur turun ningrat. Kenalé R. Sukmana karo RA. Tien Tisnowati wis lawas banget. Mauné kenalé nonoman loro mau ya mung lugu baé. Nanging lawasing lawas, sakaroné banjur padha thukul rasa katresnan. R. Sukmana tresna karo RA. Tien Tisnowati, Tien Tisnowati nimbangi katresnané. Dadi wis jumbuh loro‑loroné padha kadunungan tresna kabèh, malah nganti wis padha prasetya yèn ing tembé buri padha arep urip bebarengan. R. Sukmana bungah banget atiné, duwé pacangan RA. Tien Tisnowati mau. Sepisan dhasar isih darahing ngaluhur, rembesing kusuma, turuning wong andara warih. Kapindhoné atèn-atèné becik lembah manah. Kaping teluné kasulistyané RA. Tien Tisnowati tanpa tandhing, pindha golèk kencana. Kaping paté sing baku padha tresnané.

Nanging kahanan kang kaya mengkono mau émané ora bisa langgeng lan kasembadan. Mbokmenawa pancèn wis ginaris ing alam Loh Ma'ful yèn nonoman loro mau pancèn dudu jodhoné, lan kudu pepisahan jalaran saka drajaté kang ora padha. RA. Tien Tisnowati darahing ngaluhur, R. Sukmana mung wong lumrah, tur anak randha pisan gèk ora duwé. Déné cethané mau bareng kapiyarsan déning keng ramané RA. Tien Tisnowati banget dukané lan ora marengaké yèn R. Sukmana ngarah putriné. Malah R. Sukmana nganti diancam, yèn wani-wani mlaku bebarengan, arep dipasrahaké pulisi. Pancèn kanggoné jaman samono, pulisi iku diwedèni banget, padha karo wong yèn weruh memedi. Mula R. Sukmana banjur ora wani ngaton manèh, tansah ngadoh. RA. Tien Tisnowati dhéwé banjur dipingit, ora kena metu‑metu saka gedhongé, yèn ora lagi ndhèrèkaké rama ibuné.

Ya wiwit iku R. Sukmana banjur pisah karo RA. Tien Tisnowati. Nanging sing pisah mung lairé, batiné padha ora gelem pisah, jiwané tansah sesambungan, awit sakaroné katresnané pancèn murni suci, lan wis kadhung padha ngoyodé, padha seminé, thukul ngrembuyung ing jiwa ragané nonoman sakaroné. Mbok jagaté kiyamat pisan katresnan suci ora bakal mati, tetep isih langgeng urip, kang sawayah‑wayah bakal thukul manèh luwih nggegirisi.

Pancèn kaya ngono katresnan kang sepisanan ora bakal bisa dilalekaké ing salawasé urip. Katresnan bisa nggawa korban, awit jatining katresnan mau ora nyawang rupa, pangkat, bandha, lan drajat, nanging saka gumolonging ati loro‑loroné kang jumbuh, cocog condhong, padha tresnané.

Malah manut wecané sarjana Éropah Dr. Van Holk mengkéné: Sapa baé sing wis naté kepedhotan ing rasa sih-katresnan jati, uripé bakal tansah kacihna nandhang rasa kacuwan ing selawasé. Weca kaya ing ndhuwur mau pancèn bener, awit ampuhing katresnan mau ngungkuli ampuhing panah wisa, lan yèn krodha, ya nggegirisi banget, ngungkuli krodhaning gunung kang njeblug. Mula bener, tresna tohé pati. Tresna bisa nggawa korban sakèhing ..............  korban.

Wiwit iku R. Sukmana banjur kecandhak lara gandrung wuyung, rina wengi mung tansah ton‑tonen menyang citrané RA. Tien Tisnowati, dilali‑lali malah saya ngaléla saya mbebidhung ati.

Pancèn bener, lara‑laraning lara ora kaya wong kang kapegatan ing katresnan. Kang kataman lara gandrung wuyung ora mung R. Sukmana dhéwé, nanging RA. Tien Tisnowati ya kaya mengkono, rina wengi sing dipikir mung R. Sukmana baé. Saya sedhih manèh bareng let rong dinané R. Sukmana ora mlebu sekolah, jaréné lara, atiné kaya sinendhal mayang kaé, saking welasé karo R. Sukmana.

Arep tilik ora wani, awit dhèwèké ora kena lunga‑lunga dipingit ana ngomah. Let 3 dina R. Sukmana tampa lajangé RA. Tien Tisnowati kang surasané mengkéné:

Kangmas Sukmana woding atiku.

Wis ana seminggu iki panjenengan ora mlebu sekolah, atiku dadi sedhih banget. Awit aku ngerti yèn gerah panjenengan iku jalaran saka kakèhan mikir menyang aku, iki wis mesthi. Beneré mono kliwat saking anggonku kangen karo panjenengan, kepéngin tilik mréné. Nanging adhuh Mas, aku ora bisa lunga‑lunga, malah saiki kaya wong dikunjara baé, dipingit ana ngomah. Wis akèh‑akèh enggonku ngaturi priksa karo rama ibu bab sesambunganku karo panjenengan. Yèn ibu ngono ora apa‑apa, nanging rama malah duka banget. Aku didukani akèh‑akèh, malah yèn ora manut kersané, aku arep diusir. Adhuh Mas, seméné aboté sesangganku. Aku saiki rumangsa sedhih banget, judheg ngrasakaké wong tuwaku dhéwé kang isih ngukuhi menyang kaningratané. Kapindhoné atiku susah ngrasakaké panjenengan nganti dadi gerah kaya mengkono. 

Mauné aku ora nyana babar pisan, yèn dayaning sih katresnan iku ngéné dadiné dakarani, yèn wis bubar lan dipedhot iku banjur dadi ilang blas, ora ana tabeté apa‑apa. Nanging adhuh pangira‑iraku kabèh mau tibané salah gedhé. Rina wengi mung panjenengan baé sing dakimpi‑impi, ndaktangisi. Pancèn abot Mas medhot rasa sih katresnan iku, apa manèh yèn wis kadhung manjing ing balung sungsum, angèl ilang‑ilangané. Mbok diijolana karo apa baé katresnan ora bisa padha, awit dayaning katresnan mau ora nyawang bab bobot, bibit, lan bèbèt, nanging mung gumantung sing padha nglakoni. Mula sanajan awakku dikunjara wesi primpen, rasa sih katresnanku karo panjenengan isih tetep panggah, malah saya mundhak gedhé. Luwih sedhih manèh bareng aku jarené arep énggal‑énggal diomah‑omahaké karo sawijining priyayi, kang isih klebu sanak kulitku dhéwé isih tunggal drajat lan darah karo rama. Wis akèh-akèh aturku nanging rama tetep panggah, malah aku didukani lan diuman‑uman. Pungkasaning rembug aku mung ditanting dikon milih salah siji, yaiku manut apa mbangkang. Yèn manut kudu gelem nuruti kersané wong tuwa, gelem diomah‑omahaké oleh pilihané wong tuwa. Yèn mbangkang aku kena sakarepku; nanging ora diaku putrané, lan kudu lunga.

Adhuh Mas, seméné aboté lelakonku, saben dina saliyané sedhih, judheg, nelangsa wis ora ana manèh. Mangka aku wis prasetya karo panjenengan yèn arep padha urip bebarengan. Jiwa ragaku wis éklas dakpasrahaké menyang panjenengan kabèh, wong liya ora lila banget yèn nganti nyekel awakku.

Nanging Mas, sarèhning aku tinitah dadi wanita, bisaku ya mung nangis, ya mung tangis iku sing dadi gegamanku, arep mbangkang ora wani, wedi kena walaté.

Mula bab iki panjenengan aja salah tampa, aku tetep tresna lan setya karo panjenengan donya akérat, lair lan batin.

Mung iki aturku, muga handadèkna ing pamirsa. Panjenengan dakdongakaké énggal saras gerahé.

                                                          Rayi tuhu tresna,

                                                      TIEN TISNOWATI.

R. Sukmana bareng maca layang mau sedhih banget. Saka rumangsané donya banjur dadi katon peteng lelimengan, bumi kaya gonjang-ganjing, awaké krasa lemes lan semplah, wasana saking sedhihé nganti nangis.

R. Sukmana saben dina tansah dheleg‑dheleg, memelasi, ora doyan mangan. Awaké tambah kuru, marga saka bangeting mikir menyang RA. Tien Tisnowati. Tujuné ibuné pinter anggoné tansah njaga menyang R. Sukmana, saben dina dikandhani akèh-akèh, Ian dituturi sing becik‑becik, wusanané R. Sukmana banjur bisa rada katon jenjem atiné.

“Nggèr Sukmana anakku, yèn saben dina kowé tansah legeg-legeg sedhih, sing susah ora mung kowé dhéwé, aku ya mèlu susah. Ibu iki wis tuwa, ora lawas manèh bakal dipundhut karo sing gawé urip. Mula mumpung ibu isih urip, aku kepéngin weruh kowé bisa urip seneng, pulih kaya dhèk wingi‑wingi kaé. Puluh‑puluh tiwas kokpikir jero, yèn pancèn wong tuwané RA. Tien Tisnowati wis ora marengaké, arep kepriyé? Aku ora maido Nggèr, pancèn abot wong kapedhotan ing rasa katresnan kuwi. Ibumu wis tuwa, wis ngerti lan wis wareg mangan pedhes, lan gurih isining alam donya. Nanging kabèh mau yèn kowé bisa ngendhalèni menyang sakabèhing atimu, mesthi bakal énggal ilang, oraa[10] bisa ilang blas, ya akèh sudané. Yèn kowé ora bisa ngendhalèni atimu dhéwé bakal nandhang kapitunan gedhé, jiwamu bakal ringkih, atimu bakal cacad, wis mesthi. Nanging yèn kowé bisa ngendhakaké kasedhihaning atimu dhéwé, jiwamu bakal kuwat lan santosa. Saupama kataman ing kasedhihan ya mung bakal sawetara, ora banget-banget. Pancèn katresnan tanpa korban, iku dudu katresnan sejati, nanging katresnan palsu, mung lair baé, utawa tresna thukul saka dayaning hawa napsu. Nanging katresnan kang metu saka prentuling ati suci, bisa ditata lan bisa dikendhalèni. Déné dalané mbuwang sakèhing kasedhihan iku ora ana liya mung sarana laku sabar lan narima.” mangkono pituturé ibuné kanthi sabar.

“Nanging Bu, aku ora bisa nglalèkaké karo Dhiajeng Tien, awit katresnanku karo Dhiajeng Tien wis kadhung urip ana jantungku.”

“Aku wis ngerti lan ora maido Suk. Nanging yèn kowé wiwit bisa ngendhalèni, mesthi bisa. Dalané saka sethithik, nanging yèn kanthi tlatèn éling sabar, lan narima mesthi bisa. Bab iku padha baé karo yèn kowé lagi nampani piwulang saka gurumu. Kowé ora bisa nampani piwulang sepisan, bruk akèh, kuwi mesthi ora bisa. Nanging yèn gurumu enggoné mènèhi piwulang nganggo tataran saka sethithik, kowé mesthi bisa nampani piwulang mau, kanthi kepénak lan ngerti. Ora ana Propésor terus pinter jalaran ora sekolah, kuwi ora ana. Kosok baliné mbuwang rasa kasedhihaning ati ya ngono, ora bisa sok glogok, ilang blas kuwi ora bisa, nanging ya kudu saka sethithik kanthi dikanthèni ati sabar lan narima. Yèn kowé bisa nglakoni kaya ngono kowé bakal kuwat jiwamu lan kalis sakèhing godha rencananing ngaurip.”

Suwé R. Sukmana ora bisa mangsuli, awit sakèhing pituturé ibuné mau pancèn bener kabèh, R. Sukmana éling, atiné kaya digugah, éling ing sakabèhané.

“Iya Bu sakèhing dhawuhmu bakal dakèstokaké kabèh, mula ora liwat aku nyuwun tambahing pangèstu baé.”  wangsulané karo menyat.

“Iya Nggèr, iya sukur yèn kowé nggugu karo pituturku iki. Dakpangèstoni, muga‑muga imanmu kuwat nampani sakèhing godha rencana.”

“Matur nuwun Bu.”

Ya wiwit iku R. Sukmana banjur bisa ngilangi rasa kasedhihaning atiné mau. Wiwitané ya ngrekasa banget, nanging suwé-suwé ya bisa, kanthi wewaton ati sabar lan narima. Senajanta jiwané tansah nangis.

Nuju sawijining dina wayah bengi, R. Sukmana kapinujon ijèn tunggu omah, awit ibuné lagi lunga jagong temantèn menyang Kestalan. R. Sukmana dijak, nanging ora gelem, sengadi sirahé krasa ngelu, mula trima tunggu omah baé. Bareng ibuné wis mangkat R. Sukmana banjur mlebu ing kamaré, mapan lungguh sinambi nglukis awit dhèwèké pancèn pinter nggambar. Malah ana salah sijiné guruné sing nuturi karo dhèwèké, supaya nerusaké sekolah nglukis, supaya ing tembé buri bisa dadi pelukis temenan, awit dhèwèké pancèn wis duwé dhasar pinter gambar. Pituturé guruné mau tansah dadi pikirané baé.

R. Sukmana wiwit nggambar, sing digambar potrèté bapaké kang wis ora ana. Lagi tengah‑tengahé nggambar dumadakan kagèt krungu ana wong uluk salam.

“Kula nuwun?”

“Mangga.” wangsulané R. Sukmana karo menyat mbukak lawang. Nanging dhayohé ora katon mung regemeng-regemeng baé, awit ing jaba peteng ndhedhet.

“Sinten?”

“Kula Dèn.”

“Kula sinten niku?”

“Napa pangling kaliyan kula Dèn?”

“Pangling wong peteng.”

“Pangling dhateng kula, dhateng suwanten rak inggih napa pangling?”

“Sapa ta ya? Mangga ta mlebet.”

“Inggih.”  tamu mau mlebu karo nahan guyuné sing kekel.

R. Sukmana bareng weruh dhayohé mau terus digablogi awit dhayohé mau ora liya Mbok Darmo abdiné RA. Tien Tisnowati.

“O jebulé kowé Mbok, gawé kagètku. Kéné lungguh kéné.”

“Inggih Dèn ngriki kémawon.” karo mapan lungguh ing dhipan lan isih ngampet guyuné.

“Kok njanur gunung Mbok, diutus Ndaramu apa karepmu dhéwé mréné iki.”

“Inggih kalih‑kalih Dèn inggih diutus kaliyan ndara, inggih saking kajeng kula piyambak.”

“O ngono ta. Diutus apa karo bendaramu?”

“Kabaripun Dèn Suk mentas gerah, gerah punapa Dèn?”

“Ah mung masuk angin baé kok Mbok, karo kaworan malaria, nanging saiki wis mari.”

“O inggih sukur. Panci sakit satunggal niku jahat sanget, tiyang waras‑wiris, manawi katrajang lara siji niku nggih sambat, lajeng ambruk. Niku dèrèng Dèn, onten malih bangsaning lara niku, langkung jahat sanget, sinten katrajang mesthi ambruk. Malah boten trima ambruk mawon, adat sing empun sing kataman sok bekah‑bekuh ngaten, malah onten sing ngengleng lan dleming.”

“Lho lha lelara apa kuwi Mbok?”

“Nggih niku.  Mala ..... rindhu Dèn.”  karo ngampet guyuné.

“Malarindhu? Lelara apa kuwi Mbok?”

“Allah Dèn, nggih sakit niku jenengé rak empun mastani. Mala niku tegesé lelara, rindhu niku kangen, dadi lara malarindhu niku lara kangen. Sintena kémawon yèn ketaman lara siji niku boten enèm boten sepuh, boten kakung, boten putri, mesthi badhé gonjing miring saèstu panggalihipun. Dados sami kaliyan sakit asma, yèn wingking dipuntambahi ra, inggih angèl jampinipun.”

Krungu gunemé Mbok Darmo kaya ngono mau R. Sukmana mèsem, ngerti yèn lagi disemoni déning Mbok Darmo sing pancèn dhasaré wong lucu, lan wis ngerti menyang lelakoné R. Sukmana karo bendarané, awit saben‑saben ana layang, ya mesthi metu Mbok Darmo.

“Iya bener Mbok, bener.”

“Lha rak leres ta Dèn?”

“Iya, ya. Lha kowé diutus apa karo bendaramu Mbok?”

Mbok Darmo ora mangsuli, nanging banjur nyedhaki R. Sukmana karo bisik‑bisik.

“Lha keng ibu wonten pundi Dèn, kok sepen, napa sampun saré?”

“Ibu tindak jagong nyang Kestalan Mbok.”

“O sukur yèn ngaten Dèn. Sowan kula niku pancèn dipunutus Ndara Ajeng, dipundhawuhi maringaken jampi kangen kagem panjenengan Dèn.”

“Tamba? Tamba kangen Mbok?”

“Jampi kangen gerah panjenengan. E, jampiné niku ces-pleng sanget, saged kontan mantun.”

“É, é teka pinter temen Ndaramu kuwi, jamuné apa coba ulungna.”

“Nyebar godhong kara. Sabar Dèn, sampun kasesa, mangké kula pendhetipun rumiyin.” Bubar celathu mengkono Mbok Darmo terus njupuk barang kang ditlesepaké ing setagené banjur diulungaké R. Sukmana.

“Lho kok layang Mbok, endi tambané?”

“Inggih niku Dèn jampiné, niku rak langkung cespleng sanget katimbang jampi limrah niku.”

R Sukmana nampani layang karo gumuyu.

“O inggih Dèn, kula badhé nyuwun priksa, ingkang saweg kagungan damel mantu Kestalan punika sinten?”

“Pak Harjowiyata, pènsiyunan mantri guru, Mbok.”

“O napa ingkang asli saking Pacitan punika Dèn?”

“Iya bener kok Kowé ngerti?”

“O sampun sanget Dèn. Yèn ngaten, ndara mantri saweg mantu  putranipun putri, Dèn Rara Tien.” 

“Iya bener kok wis ngerti Kowé Mbok?”

“Ngertos mawon Dèn, tiyang kala rumiyin dalemipun Ndara Mantri punika celak kaliyan gubug kula, namung keletan pager. Malah kala semanten Dèn Rara Tien taksih alit, sering kula bebéda. Pancèn Dèn Rara Tien niku laré ayu, panggalihipun saé. Angsal sinten Dèn?”

“Yèn ora kleru R. Iskandar Mbok.”

“Ah yèn ngoten begja sing kagungan nggih Dèn, dhasar Dèn Rara Tien ayu, sugih tur pinter, saiba senengé benjang.”

“Apa wong jejodhoan kuwi sing digoleki mung rupa lan kasugihané Mbok, rak ya ora ta ?”

“Yèn kula inggih kalih‑kalihipun ngoten kok Dèn? Nanging ingkang baku tir padha irengé rak inggih Dèn?

“Lho kok dadi tir padha irengé kuwi piyé Mbok?”

“Ah Dèn Suk niku mbodhoni napa? Tir padha irengé niku sir padha senengé. Ditambahi malih, kreneng wadhah urang, wong seneng niku regané larang.”

Mbok Darmo gumuyu kekel. R. Sukmana mèsem.

“Pancèn ngono Mbok, nanging ya kuwi, senajan wis tir padha irengé, nanging yèn wong tuwané ora nglilani, rak ya ora bisa klakon.”

“Niku leres Dèn. Mula yèn onten tiyang sepuh ngoten niku patuté dibrantas Dèn, awit sampun boten njamani malih. Jamané saya dangu saya majeng, tiyang sepuh kedah manut dhateng laré, awit sing ajeng nglakoni omah‑omah niku rak sanès sing sepuh, nanging putrané. Wong tuwa mung kantun nyawang,  rak ngaten ta Dèn. Mila yèn onten tiyang sepuh sing boten anujoni dhateng kareping anak, niku wong tuwa kolot, sing wajib dibrantas, awit empun boten jamani malih.” Mbok Darmo karo ngotot gunemé.

“Pancèn ya bener kaya ngono Mbok. Ananging yèn wong tuwané panggah sebab saka naluri asal‑usulé, sing ora padha, ya ora kena dipaido.”

“Ah yèn kula sing nglakoni mangka kula sampun seneng kalih bocahé lanang, trima mberot kémawon Dèn.”

“Nanging Mbok, yèn nganti diréwangi banjur mberot barang, utawa bocahé lanang nganti mlayokaké, aku ora setuju, awit tindak mberot lan mlayokaké bocah wadon iku ora apik, dosané werna loro.”

“Lho kok dosa werni kalih punika kados pundi Dèn?”

“Sepisan dosa karo wong tuwané bocah wadon, kaping pindhoné, dosa menyang Pangèran. Sing becik iku yèn kabèh padha setuju. Iku apik, uripé bakal kepénak lan seneng.”

“Niku rak yèn saged kados ngaten Dèn, pancèn inggih utami sanget. Nanging yèn, wong tuwa boten nocogi, beciké inggih ditinggal minggat mawon, bocahé lanang dijak niku empun bèrès. Kados lelampahan kula rumiyin inggih ngaten, nalika badhé angsal bapaké Darmo, tiyang sepuh kula malangi. Nanging kula lajeng nekat mberot, émah‑émah kaliyan bapakipun Darmo, ngadhep Pak Pengulu. Tiyang sepuh kula wiwitané inggih muring‑muring, nanging lajeng lilih, malah sapunika tresna sanget dhateng bapakipun Darmo.

“Wewatakané wong iku ora padha kabèh Mbok, ana sing keras, ana sing mung setengah‑setengah, lan ana sing lembah manah. Dadi ora padha kaya uyah, dicampur padha asiné, padha leteng. Balik manungsa ora mangkono. Mula bab iki aku ora bisa nyalahaké lan ya ora mbeneraké. Kabèh‑kabèh mau mung kari duga prayoga menyang sing padha arep nglakoni.”

“Niku leres Dèn, yèn ngaten kula trimah kawon. Ah jebulé sampun dalu Dèn, kula kepareng nyuwun pamit.”

“Wong durung ana jam 9 baé kesusu bali. Apa ora ngentèni rawuhé ibu, sadhéla engkas rak wis kondur.”

“Matur nuwun sanget Dèn, sampun dangu mindhak dipunajeng‑ajeng Dèn Ajeng.”

“Ya wis kana balia yèn kowé ora gelem daktahan.”

“Ah panjenengan niku lucu sanget Dèn, tiyang kula sanès tiyang tahanan inggih boten purun,” karo gumuyu kekel.

R. Sukmana mèlu gumuyu.

“Ah sampun Dèn, sampun dalu.”

“Iya Mbok nyangoni slamet.”

Bareng Mbok Darmo wis ora katon R. Sukmana banjur nutup lawang. Layang énggal‑énggal dibukak, diwaca uniné mangkené.

Kangmas Sukmana gagantilaning atiku

Wis ana 5 dina iki aku ora metu‑metu saka kamar, amarga ketaman ing lara, lara kang séjé karo lara lumrah kaé. Selawasé aku urip ya nembé sepisan ji iki aku ketaman lara sing kaya ngéné iki, saben dina saliyané sedhih, trenyuh, wis ora ana manèh. Nanging saupama panjenengan tansah ana ing sandhingku kéné, kiraku énggal mari laraku. Déné jalarané aku banjur ambruk iki, amarga kurang sepuluh dina engkas aku sida arep diomah-omahaké karo R. Purwodirjo Komis Pos Malang, kang pantesé dakundang bapak, aku didhawuhi ngladèni. Atiku lara banget Mas, lara banget.

Aku saiki wis ora bisa budi manèh, kudu manut menyang kersané wong tuwaku. Ibu wanguné welas karo aku, banjur matur karo rama. Nanging rama malah saya duka, ibu didukani akèh-akèh. Adhuh Mas, aku wis ora bisa polah manèh, awakku kaya wis dibelenggu nganggo ranté kang kenceng, nganti ora bisa obah. Rina lan wengi bisaku mung nangis wis ora ana manèh, kancaku mung bantal kang teles déning eluhku. Sepuluh dina manèh aku wis ora suci, wis klebu naraka donya.

Bokmenawa wong sakjagat rat iki sing susah dhéwé mung aku. Saking ora kuwat nahan siksaning urip iki, mèh baé aku nindakaké lelakon sing nggegrisi. Tujuné aku banjur pinaringan éling. Saiba bakal kucemé asmané rama yèn aku nganti klakon nindakaké lelakon sing ngeres‑eresi mau Pepuntoning atiku aku banjur mung pasrah menyang sing Mahakuwasa.

Mas, aku teka kangen, kepéngin ketemu karo panjenengan, kepéngin nyawang panjenengan kanggo kang pungkasan, senajana mung sedhéla waton klakon bisa ketemu, wis lega atiku.

Ananging sayang Mas, aku ora bisa lunga‑lunga. Mula saka iku, aku nduwé panyuwun karo panjenengan, kersaa rawuh ing omahku sésuk bengi, wayah jam 11. Metua lawang butulan sisih kulon, panjenengan dakanti ana petamanan wétan omah. Poma-dipoma pinangkanana panyuwunku iki. Aku wis kapang banget karo panjenengan, ora kétang sedhéla, waton ketemu, karebèn lega rasaning pikirku, kang saben dina tansah nguneg‑uneg ana dhadhaku. Ana perlu penting sing arep dakaturaké.

Mung iki aturku.

                                                            Rayi tuhu tresna

                                                            Tien Tisnowati

R. Sukmana judheg, sedhih, trenyuh, maca layang mau. Nganti wengi ora bisa turu, saking welasé karo RA. Tien. Wewayangané katon ngléla cetha ana ngarepé, kaya‑kaya njaluk supaya diwelasi. R. Sukmana nangis, kaya bocah cilik.

Jam 11 bengi.

Bengi iku peteng ndhedhet, katambahan mendhungé katon ireng, angendhanu[11] ing awang‑awang. Lintang‑lintang mung siji loro katon pating krelip. Hawané adhem, anginé silir-silir sumiyut. Ing ngendi-endi wis katon sepi nyenyet. Lamat-lamat keprungu panggonggongé asu rada adoh.

Dalemé RB. Jayèngsubroto ing Tamtaman wis katon sepi nyenyet, malah wis saèmper kaya cungkup ing tengahing jaratan, katon serem medèni peteng kéyuban wit‑witan kang dhuwur godhongé ketel. Mung ing buri isih ramé, swaraning kodhok ngorèk ana mblumbang, ayaké lagi seneng‑seneng karo kanca‑kancané, pating cruwèt pating theruk padha ngorèk.

R. Sukmana wis rada suwé ana sajroning petamanan ngentèni wetuné RA. Tien Tisnowati, lungguh ana bangku kang wis disedhiyakaké ana kono, papan kanggo ngénggar‑énggar ati, nyawang kekembangan.

Lungguhé ora jenjem, bola‑bali tansah mandeng menyang lawang butulan. Gagasané ngambra‑ambra banget. Adheming hawa lan petenging kahanan ora dirasa, awit atiné daya‑daya énggala bisa ketemu karo wanita kang dadi telenging ati.

R. Sukmana kagèt anggoné ngalamun, bareng krungu swaraning, loncèng Kraton muni ping sewelas. R. Sukmana banjur alon‑alon menyat, ngawasaké menyang lawang butulan.

Ora suwé keprungu gumeriting lawang lirih banget lan jemedhuling wewayangan metu karo nolèh ngiwa nengen. R. Sukmana ora samar manèh yèn sing metu mau RA. Tien Tisnowati. Mula banjur énggal‑énggal diparani. Bareng wis adu arep banjur gapyuk, wong loro padha rerangkulan, tangis-tangisan.

“Mas ......................!”

“Apa Dhiajeng?”

Ya mung kaya mengkono swara kang keprungu lirih banget.

Nganti sawatara suwé wong loro mau anggoné padha rerangkulan. Dhadhané R. Sukmana kebak luh, luhé R.A Tien Tisnowati kang metuné ora kena diampet manèh, carocosan metu nélakaké isining dhadhané kang tansah ngontog‑ontog, lagi bisa ditokaké kabèh kanthi lumantar ilining luhé mau.

Ora suwé R. Sukmana éling, pangrangkulé RA. Tien Tisnowati diudhari, alon‑alon dituntun, digawa lungguh ing bangku. Tangisé isih mingseg‑mingseg memelas banget. Tekan bangku terus ngambruk, ngrungkebi dhadhané R. Sukmana tangisé saya ndadi.

Wektu semono RA. Tien Tisnowati mung menganggo kimono sutra tipis, rambuté kang dawa menges‑menges dioré nganti tekan sadhuwuring dhengkul. Gegandaning wewangi kang dienggo déning R.A Tien Tisnowati ngambar wangi, mlebu irungé R. Sukmana terus mlebu ing jantung, saya gawé anglesing atiné R. Sukmana. Rambut kang mandhul‑mandhul dioré banjur dielus‑elus alon‑alon kanthi trenyuhing ati, driji kang mucuk ri alus lumer tansah kanggo dolanan tangané R. Sukmana, diremed‑remed, saya gawé gonjinging pikirané R. Sukmana. Nanging ora suwé banjur éling manèh.

“Dhiajeng Tien lungguha dhisik. Tangismu buwangen, karepbèn ora keprungu karo sing ana dalem. Dhiajeng..........?” celathuné R. Sukmana alon‑alon, trenyuh atiné. RA. Tien Tisnowati ora mangsuli, malah pangrangkulé saya dikencengi, R. Sukmana nganti ora bisa ambegan.

“Dhiajeng pepujané pun kakang dhéwé, wis ta aja kaya mengkono mundhak atiku saya sumedhot banget. Aku ora kuwat nyawang kowé kaya ngono iki. Tangismu gawé trenyuhing jiwaku. Élinga Jeng. Menenga .................!”

“Kangmas, bèné dhisik ta, bèn tutug anggonku nangis iki, supaya marem lan lega pikirku, awit aku kapang banget karo panjenengan.” Wangsulané kanthi sedhih nrenyuhaké ati.

“Adhuh Dhajeng, nyawa gegantilaning atiku. Delengen, élinga. Aku ora maido Dhiajeng, prekara kaya mangkené, rasané kaya dijuwing‑juwing remuk.”

“Amrih beciking lelakon kepriyé Mas?” karo menyat.

“Beciké kowé ya kudu manut miturut menyang kersané ramamu, aku lalèkna, awit keng ramamu ora marengaké yèn kowé, omah‑omah karo aku, malah sajak gething priksa aku. Kang iku Dhiajeng, memaniking pun kakang dhéwé, ya mung iku dalané sing utama lan kang becik dhéwé, aku lan kowé kudu pisah.”

“Adhuh Kakangmas, atiku saya nggrantes, saya trenyuh krungu pangendikamu sing kaya ngono iku. Apa Kangmas wis luntur katresnané karo aku?”

“Dhiajeng pepujaanku, gegantilaning nyawaku cah ayu. Katresnanku karo kowé ora owah gingsir, malah saya tambah gedhé. Ya mung kowé wanita salumahing bumi kang, tansah daktresnani, lair tumekaning batin. Bok donya dadi kiyamat pisan ta, katresnanku karo kowé rak tetep langgeng, tetep ora owah-owah. Ora ana wanita sadonya sing dakpepuja kajaba mung kowé dhéwé. Katresnanku wis daksokaké karo kowé, ngungkuli katresnanku menyang awakku dhéwé. Wondéné enggoné arep pisah iki rak dudu saka karepku lan karepmu, nanging saka karsané ramamu. Keng rama enggoné kagungan kersa kaya mengkono mau bokmanawa wosé arep ngéman karo kowé Dhiajeng, lan jaga supaya drajating kaluhurané ora mrosot ora ilang. Awit saupama kowé olèh aku, drajatmu bakal mrosot, uripmu bakal sangsara, awit wong ora duwé. Bokmanawa ya merga saka iku dadi jalarané kang rama banjur misah aku lan kowé. Élinga Dhiajeng, ora ana wong tuwa kang bakal ngIoropaké anak ana ing jurang kanisthan. Dadi kabèh mau wosé kanggo njaga supaya anaké seneng ing tembé buriné.”

“Nanging Mas sepisan, aku ora kadunungan rasa tresna karo wong sing arep mengku aku. Kapindhoné wong mau pantesé dadi bapakku, teka didhawuhi ngladèni. Apa kuwi jeneng wong tuwa arep gawé seneng karo anak?”

“Dhuh jejimaté pun kakang dhéwé cah ayu manis. Bab katresnaning wong jejodhoan kuwi bisa tinemu yèn wis dadi jodhoné paribasan nyebutaké: witing trisna jalaran saka kulina. Saiki Dhiajeng ora seneng, nanging sapa ngerti yèn wis dadi jodhoné katresnan iku bakal thukul dhéwé satemah sliramu banjur tresna lan seneng. Déné bab bakal guru lakimu wis tuwa kuwi ya ora dadi sebab apa‑apa. Awit akèh waé wong tuwa sing tresna karo bojoné sing isih nom, contoné wis akèh. Mula beciké kowé kudu manut sakabèhing dhawuhé wong tuwamu. Ya mung iku dalaning kautaman, lan kowé dhéwé dadi tetep sawijining anak sing bekti karo wong tuwa.”

“O alah Kangmas, kang mangka kabèh katresnanku wis daksokaké kabèh karo penjenengan, apa aku didhawuhi njabel? Ora bisa Mas, ora bisa. Aku ora bisa maro katresnanku menyang priya liya, kajaba mung karo panjenengan dhéwé. Rina wengi sing dakpikir ora ana manèh rak mung panjenengan. Panjenengan dhéwé banjur kepiyé?”

“O memanising jiwaku Dhiajeng Tien, Dhiajeng Tien. Bab kahananing awakku ora susah kok pikir banget‑banget, aku wis narima ing papesthèn. Pancèn, katresnan iku kudu wani korban. Saking gedhéning katresnanku karo sliramu, aku kudu wani korban, korban ngeculaké sliramu.”

“Apa ora beciké ayo padha lunga saka kené baé. Aku dakndhèrèk panjenengan sakersané, waton aku terus tetep ora ana sandhing panjenengan.”

“Aja Dhiajeng, aja. Awit wong minggat kuwi ora becik sepisan dosa karo wong tuwa, kapindhoné dosa menyang Gusti Allah. Uripé bakal nandhang papa cintraka terus. Mula aku ora nayogyani banget, jalaran katresnanku karo sliramu iku thukul saka sucining ati, ora mung lair baé. Saupama katresnanku karo sliramu thukul ora saka sucining ati, bisa uga aku banjur gelem nuruti penjalukmu iki, sliramu dakgawa minggat. Nanging bareng katresnanku, lair batin, aku ora mentala minggat.”

“Adhuh Mas, teka abot temen sangganing uripku iki. Ngalor, ngidul, ngétan, ngulon tiba salah kabèh. Dhuh Gusti, yèn kaya mengkené mbok énggal dipundhuta baé nyawaku, aku wis téga.” Tangisé ngguguk manèh.

R. Sukmana saya judheg banget. Atiné dhéwé satemené kaya diiris‑iris, dijuwing-juwing rontang‑ranting awit satemené sakabèhing gunemé mau mung kanggo ngénaki sarak baé, batiné dhéwé krasa remuk, ambyar dadi sawalang‑walang. Mèh baé R. Sukmana arep jabel tembungé kang wis kawetu, awit atiné dhéwé banjur rontang‑ranting, semono gedhéning sih-katresnané karo, RA. Tien Tisnowati. Tujuné banjur énggal éling manèh menyang kasatriyané. Wateking satriya tama ora gelem njabel menyang tembungé sing wis kawetu, aluwung ajur rontang-ranting pisan, dilakoni katimbang njabel tembungé dhéwé.

“Dhuh mirahé pun kakang dhéwé cah ayu, wis ta aja nangis aku ora kuwat nyawang kowé, atiku kaya diremuk‑remuk kaé, nyawaku kaya arep pecat‑pecata kaé krungu sambatmu sing kaya ngono, saya nggégé pati. Aja Dhiajeng, aja, élinga wong kang nggégé pati iku pratandha yèn wong sing cupet budiné, ora percaya ing Gusti. Sebaliké wong kang kuwat nampani sakabèhing godha‑rencana. Gusti Allah bakal paring kanugrahan gedhé. Mula élinga Dhiajeng, élinga.”

“O Kakangmas. Yèn ngono panjenengan kepriyé? Aku teka ora percaya temen, dakkira sakabèhing pangandikamu mau mung perlu kanggo ngénaki sarak baé, kanggo mbombong atiku.”

“O Adhiku Jeng, adhiné pun kakang dhéwé, pepujaning nyawaku. Sepisan manèh dakambali gunemku. Pancèn abot banget sanggané wong kang kapedhotan ing rasa sih-katresnan sejati mau. Katresnan sejati pancèn kudu wani gawé korban sakabèhing korban. Dadi sliramu ya kudu wani ngilangaké sakabèhing katresnan karo aku. Kosok baliné aku dhéwé ya kudu wani ngilangaké katresnané menyang sliramu ya kuwi sing jeneng korban. Kapindhoné kudu wani korban manèh, korban kanggo nanggulangi sakabèhing godha‑rencana. Élinga Dhiajeng, wiwit cilik sliramu tansah didama‑dama, diitik‑itik, digulawenthah déning wong tuwamu. Mula sliramu kudu bisa males kabecikan karo wong tuwamu yaiku sarana manut miturut sakabèhing dhawuhé. Ya mung iku dalaning korban kang wajib koktempuh, koklakoni Dhiajeng.”

Krungu gunemé R. Sukmana kang tatas titis lan tetes mau RA. Tien Tisnowati ora bisa mangsuli, banjur ngrangkul pundhaké R. Sukmana, kanthi tangis mingseg‑mingseg memelasi. Pundhaké R. Sukmana nganti adus luh, luhing katresnan lan kasedhihan. R. Sukmana dhéwé rumangsa semplah banget atiné tambah‑tambah anggoné rontang‑ranting ajur kumur-kumur.

“Wis ta Dhiajeng adhiku wong ayu aja kakèhan sing kokgalih, mundhak malah saya gawé trenyuhing atimu. Kaya‑kaya iki wis mèh jam loro, prayogané patemonan iki dicupet tekan seméné baé, awit mengko yèn nganti kepirsan karo keng ramamu mesthiné bakal ora becik kedadéané, luput sembiré aku bakal didakwa sing ora‑ora. Mula saiki wis ora perlu digalih dawa manèh, beciké kari andum slamet baé, sliramu dakdongakaké bisaa urip sing kepénak, semono uga aku, aku ora ana alangan apa‑apa.”

RA. Tien Tisnowati ora bisa mangsuli, mung njengèngèk ngawasaké R. Sukmana, karo isih nyekeli pundhaké kenceng.

“Dadi Kangmas wis lila legawa tenan ngeculaké awakku?”

Krungu pitakon kang teteg mau. R. Sukmana rada ngendhelong pikiré, lakuning getihé kaya mandheg, mula nganti suwé kaya wong getun. Bareng bisa mangsuli, gunemé seret lan alot.

“Uwis Dhiajeng  uwis.”

“Dadi Kakangmas wis éklas temenan?”

“Uwis Jeng, uwis.”

RA. Tien Tisnowati krungu wangsulan kaya ngono, terus ngrangkul manèh menyang R. Sukmana kenceng. R. Sukmana diarasi sakatogé. Bareng wis krasa marem nembé gelem ngudhari pangrangkulé.

“Wis Mas, aku nyuwun pangèstu.”

“Iya Jeng. Iya.”

RA. Tien Tisnowati nuli dituntun déning R. Sukmana nganti tekan sangarepé lawang. RA. Tien Tisnowati isih rangu‑rangu atiné rumangsa abot banget anggoné arep mlebu ngomah. Tangané kenceng ngrangkul R. Sukmana nganti. R. Sukmana ora bisa apa-apa, tangising R.A Tien Tisnowati saya gawé anglesing jiwané. Wong loro adus luh, udan tangis, udan kesedhihan kang tanpa ana wekasané, nganti mèh gawé guguring imané R. Sukmana.

Tujuné isih pinaringan éling ing sakabèhané. Paneceping lathi dikendhoni dipungkasi tekan semono.

“Wis Dhiajeng, énggal mlebua, wis bengi.”

“Sugeng saré Mas.”

Bubar celathu ngono terus mlebu, lawang ditutup alon-alon. R.A Tien Tisnowati wis ora katon. R. Sukmana kari anggana ijèn, kaya tugu. Nganti suwé R. Sukmana ngadek kaya reca ora bisa obah. Kagèt‑kagèt bareng krungu swaraning kucing lagi kerah. Kanthi semplah, R. Sukmana sempoyongan metu saka kebon pekarangané RB. Jayèngsubroto. Tekan lawang butulan, mèh baé ambruk, ajaa ora énggal‑énggal olèh cekelan cagak. Lakuné tansah sempoyongan mulih, awak lungrah. Rumangsané saisining alam donya dadi sepi nyenyet peteng lelimengan.

Tekan undhak‑undhakaning lawang omahé dhéwé R. Sukmana wis ora kuwat jumangkah manèh. Rasaning awak sakojur wis semplah lemes, sikil krasa ndhredheg, kanggo jumangkah abot, kaya digondhèli.

Ya Allah .............. ya Rasullullah. Donya saka rumangsané wis malih peteng lelimengan, kebak lelakon sing nrenyuhaké ati. Wusana R. Sukmana ambruk semaput ora éling ........

Pancèn Gusti Allah luwih Kuwasa, bisa gawé senenging titahé lan uga bisa gawé tangising titahé. Ya kaya mengkono mau isèn‑isèning alam kang gumelar iki.

II. NGULANDARA

Wis 3 dina iki RA. Tien Tisnowati sida dadi pengantèn dhaup karo R.M. Purwodirjo Komis Pos ing Malang. Tempuking gawé nganggo dianakaké pésta gedhén‑gedhénan, malah nganggo tontonan tanggapan wayang kulit. Tamuné sing teka akèh banget tanpa wilangan akèh, nganti ing dalan kebak motor. Saya para priyayi luhur, akèh sing rawuh. Kabèh nélakaké senenging atiné.

Nalika temuning pengantèn, R. Sukmana, uga merlokaké teka, nonton saka sajabané pager karo wong akèh. Nanging bareng weruh pengantèn dijèjèraké lungguh, R. Sukmana ambruk ora éling, mulihé didhabyang‑dhabyang wong akèh. Ya wiwit iku R. Sukmana banjur katon dheleg‑dheleg baé ana ngomah, malah enggoné sekolah njaluk metu pisan, andadèkna kagèté kanca‑kancané. Kasenengané saiki lungguh ijèn ana kamar, ngalamun. Awaké saiki katon kuru, guwayané aclum, menyang pangan ora maju, semono uga bab sandhang penganggoné ora naté diopèni, waton temèmplèk baé. Kahananing kamaré kang biyèn katon resik, rajin, saiki katon kotor, kebak tegesan rokok lan suwèkan kertas. Paturoné morat-marit, tur wis ora rupa paturon manèh. Sandal, sepatu lan gapyak disèlèh ngisor bantal. Meja tulisé kebak kulit kacang lan awu rokok.

Weruh tindaké R. Sukmana sing kaya mengkono mau ibuné sedhih banget. Wis kaping‑kaping ibuné enggoné nuturi menyang anaké, nanging saiki ora tahu digugu, malah digeguyu baé. Saya sedhih manèh bareng weruh anaké pikiré rada ora waras, sering gumuyu dhéwékan, yèn ora ya lunga saparan-paran mulihé ora mesthi. Ibuné ya wis ngerti jalarané R. Sukmana kaya mengkono mau marga saka kapedhotan rasa katresnan, mikir menyang RA. Tien Tisnowati kang saiki wis diboyong karo sing lanang menyang Malang.

Wis digolèkaké wong pinter marambah‑rambah, meksa ora ana sudané, malah saya tambah katon ngengleng. Mung apiké ora gelem ngrusak barang‑barang lan ora tau nganggu gawé tangga teparo. Tangga teparoné akèh sing welas weruh larané R. Sukmana mau.

Yèn weruh wong mlaku srimbitan metu ngarepé, R. Sukmana enggoné nyawang kedhèp tesmak karo umpetan, bubar kuwi unjal napas dawa, gumuyu dhèwèkan.

Ya wiwit dina iku R. Sukmana banjur kaya ora genep pikiré. Mundhak dina kahananing awaké saya mundhak rusak, kelakuané wis kaya wong owah kaé. Sandhang penganggoné ya wis ora umum manèh, nganggo sepatu, sarungan, dhasinan nganggo caping. Yèn ora, sarungé dikalungaké kathoké cekak kolor, thèklèkan metu dalan gedhé, terkadhang tekan Sriwedari. Yèn weruh kancané, dhèwèké énggal‑énggal mlayu ndhelik.

Sawijining dina wayah soré, nalika semono R. Ngt. Partoasmara asmané ibuné R. Sukmana lagi mbathik ana buri, kagèt krungu swara mbak krompyang binarengan lan swaraning barang antep tiba, pernahé ana kamaré anaké. R. Ngt Partoasmara ora kepénak atiné, banjur énggal‑énggal mlayoni. Kaya ngapa kagèté bareng mlebu kamaré anaké mau, weruh R. Sukmana wis adus getih rainé, njrebabah ora obah‑obah ana jogan. Sandhingé kebak pecahan kaca lemari sing wis ambyar dadi sawalang-walang. R. Ngt. Partoasmara njerit terus ngrungkebi anaké sing wis ora obah‑obah. Tangga teparoné bareng krungu, banjur énggal‑énggal padha tetulung, tandang gawé, R. Ngt. Partoasmara lan R. Sukmana dijunjung, diturokaké menyang dhipan. Ora suwé dhokter teka, terus mriksa sing lagi padha ora éling mau. R. Ngt. Partoasmara, sawisé disuntik kudu terus saréan dhisik, nanging R. Sukmana kudu énggal-énggal digawa menyang Rumah Sakit, awit tatuné rada nguwatiri, awit ana sirah, yèn ora énggal‑énggal oleh pitulungan bisa mbebayani jiwané. Dené R. Ngt. Partoasmara cukup diupakara ana omah baé, awit ora mbebayani. Motor ambulance kang ditilpun ora suwé teka, banjur nggawa R. Sukmana menyang Rumah Sakit.

Nganti sewulan R. Sukmana kapeksa teturon ana Rumah Sakit awit tatuné pancèn mbebayani banget cedhak karo utak. Manut keterangané dhokter tatuné mau merga kena pecahaning kaca, malah isih ana kaya sing kari ana tatuné, bisané ngetokaké kaya mau kudu dioperasi.

Saben ésuk‑soré R. Ngt. Partoasmara tilik anaké menyang Rumah Sakit. Bareng sepuluh dinané manèh R. Sukmana nembé kena dijak guneman. Guneman baé isih ngrekasa banget, sirahé isih diperban kabèh, sing katon mung mripat, irung lan cangkem, liyané ketutupan perban kabèh.

Bareng ngancik rong sasi R. Sukmana nembé kena mulih. Saiki kasenengané meneng, arang guneman, yèn ora perlu. Kanthi ngati‑ati lan tlatèn, saben dina ibuné tansah mituturi kanthi pitutur kang becik‑becik, wusanané R. Sukmana bisa ilang kasedhihaning atiné. Klakuané sing kaya wong linglung bisa mari.

“Bu, aku arep matur karo panjenengan apa kepareng?” mengkono gunemé R. Sukmana menyang ibuné nalika ibuné lagi natani wadé kang arep dikirim menyang Semarang, wayah jam 4 soré.

“Arep omong apa Suk, coba omonga.” Wangsulané R. Ngt. Partoasmara karo nyawang putrané.

“Anu Bu, aku arep sekolah manèh apa kepareng?”

“O kena banget Suk, kena! Malah aku bungah yèn kowé arep sekolah manèh.”

“Nanging Bu aku arep sekolah nggambar.”

“Sekolah nggambar? Gambar apa?”

“Kaé ta Bu, bangsaning gambar sesawangan, kayata, gunung-gunung, kali‑kali, sawah‑sawah sing katon asri‑asri digambar nganggo cet, ana mori.”

“O kaé ta, iya kena. Yèn wong Sala kéné apa sing diarani juru sungging ngono iku?”

“Iya bener Bu, tembungé Indonesia Pelukis.”

“Iya, iya. Lha sekolahé ana ngendi Suk?”

“Ya kuwi Bu, sekolahé ora ana Sala kéné, nanging ana Ngayoja.”

“Lha apa ing kéné ora ana?”

“Ora Bu, sing ana Ngayoja, Surabaya, lan Bandung. Mula aku milih Ngayoja baé sing cedhak.”

“Lha iya ta yèn ngono. Lha karepmu suk kapan?”

“Yèn bisa arep énggal‑énggal baé Bu. Mung baé sing dakpikir Ibu bakal kijènan ora ana kancané.”

“O prakara aku mono gampang Suk, mengko pamanmu Citrasoma Wanagiri rak ya gelem dikon ana kéné, kanggo réwang‑réwang aku.”

“Iya sukur yèn ngono, nanging apa Paklik Citrasoma kersa bu?”

“Mesthiné ya kersa. Lha sekolahmu pirang tahun?”

“Kira‑kira 3 taun.”

“Lha enggonmu sekolah ana kéné kepriyé, apa ora kokterusaké?”

“Ora Bu, awit aku duwé idham‑idhaman liya, kepéngin dadi juru sungging ngono.”

“Iya sukur, dakdongakaké muga‑muga bésuk bisaa kondhang tekan ngendi‑endi.”

“Ya pengèstumu baé Bu. Nanging ya kuwi Bu, bab ragadé kepriyé?”

“Wis ta ora susah kuwatir yèn mung bab ragad kanggo sekolah baé kiraku wis cukup, tinggalané swargi bapakmu isih ana.”

R. Sukmana bungah atiné. Let semingqu R. Sukmana sida mangkat menyang Ngayoja, sekolah nggambar karo sawijining pelukis kang wis misuwur. R. Sukmana pancèn nduwèni dhasar nglukis, mula lagi setaun baé wis bisa nglukis werna-werna, tur alus garapané. Bareng ngancik karotengah taun, banjur nerusaké sekolah nglukis manèh menyang Bandung, karo sawijining bangsa Eropah, nganti R. Sukmana bisa lulus sekolahé. Wiwit iku jenengé wis kondhang ing kalanganing para pelukis. Sanajan wis lulus. R. Sukmana tansah ngudi undhaking kapinterané manèh, sarana njaluk piwulang‑piwulang marang para pelukis liyané sinambi dipraktèkaké, wusana jenengé saya kondhang nganti bisa sadrajat[12] karo jenengé para pelukis manca negara. Wiwit R. Sukmana dadi pelukis, atiné banjur katon ayem seneng. Lelakon sing wis naté gawé ngeresing atiné bisa ilang dislamur sarana nggambar sing asri‑asri, mung kala-kala yèn kèlingan karo lelakon sing uwis‑uwis sok krasa nanging ya mung sedhéla. Kanggo kenang‑kenangan atiné dhéwé, sing sok nduwèni rasa kangen karo kenya sing wis naté gawé gonjinging jiwané, R. Sukmana banjur gawé gambaré RA. Tien Tisnowati awangan[13]. Gambaré mau bareng wis dadi banjur disimpen, ora gelem masang mundhak dadi ton‑tonen baé. Mung yèn nuju krasa kangen gambar mau nembé dibukak, disawang banjur disimpen bali manèh. Gambar mau ora naté dituduhaké karo sapa-sapa, disimpen primpen.

* * *

Witing tresna jalaran saka kulina.

R. Sukmana mau ana Bandung manggon ana omahé Mang Gandaatmaja, kang nyambut gawé dadi klèrk ana Asistènan. Mang Gandaatmaja sakloron atèn‑atèné becik banget, nganti R. Sukmana wis direngkuh kaya déné keluwargané dhéwé baé. Dené sing wadon, asalé saka Madiun anaké mung siji thil wadon, jenengé Dèdèh Siti Kurniasih wis prawan diwasa, umumré 17 th. Dèdèh Siti Kurniasih mau bocahé ayu manis. Ya dhèwèké mau kang saben dina tansah ngladèni R. Sukmana, terkadhang lunga bareng menyang désa‑désa, yèn R. Sukmana pinuju nggambar. Mauné R. Sukmana ya ora nduwèni rasa apa‑apa karo Dèdèh Siti Kurniasih mau, mung dianggep kaya déné sedulur dhéwé. Nanging suwé‑suwé, bareng weruh wataké Dèdèh Siti Kurniasih kang alus lan luhur budiné tur pinter, R. Sukmana banjur wiwit kagiwang. Atiné kang wis kemba, banjur wiwit thukul kadunungan rasa katresnan. Suwéning‑suwé, lan olèh palilahé wong tuwané sakaroné, Dèdèh Siti Kurniasih banjur dipèk bojo. Enggoné jejodhoan tansah atut‑runtut, sing wadon nyata bekti banget. Bareng let setaun anggoné jejodhoan banjur pinaringan momongan lanang, dijenengaké Sutrisna.

Nanging durung tutug enggoné padha jejodhoan, nalika Sutrisna lagi umur setengah tahun, Dèdèh Siti Kurniasih banjur tinggal donya, merga lara dhysentri. R. Sukmana susah banget iya sedhih awit Sutrisna isih cilik, isih mbutuhaké pengrumatan. Ibuné banjur dilayangi. Sutrisna nuli digawa ibuné menyang Sala. Wektu semono mara tuwané wis pindhah menyang Plabuhan Ratu.

R. Sukmana dhéwé banjur nerusaké enggoné lelana, ngumbara nganti tekan tanah Eropah Kulon lan Asia Wétan. Bareng wis tutug anggoné ngumbara banjur mulih manèh menyang Sala. Sutrisna wektu semono wis umur loro setengah taun.

Ing sangareping omahé R. Sukmana katon ana omah gedhong anyar, enggoné ngadekaké nalika R. Sukmana ana manca. Omah gedhong mau apik, cèkli gagrag modhèl anyar. Ing ngarep omah ana patamanané kang tinata asri rajin, muwuhi asrining pandulu.

Omah mau sing duwé M. Tondhosadéwa, sudagar bathik saka Lawéyan. Sing manggon ana omah kono mung wong papat yaiku M. Tondhosadéwa sakloron, banjur anaké wadon Sri Kumaladèwi lan baturé wadon siji.

Sri Kumaladèwi mau wis prawan, umuré 19 taun rupané ayu, dhasar anaké wong sugih pisan, mula sandhang panganggoné sarwa mompyor-mompyor, suwengé berléyan gedhéné saklungsu, gelangé Mas 20 gram sesisih tinrètès berléyan, durung kalungé 10 gram, imbuh mainané inten sedhompol sing pating gIebyar cahyané, blerengi sing nyawang. Sri Kumaladèwi mau tansah didama-dama banget déning wong tuwané sakloron awit dhasar anak mung siji, tur wadon pisan, sapanjaluké tansah dituruti kabèh, dhasar ana. Motoré baé gagrag anyar Cadillac.

Bareng R. Sukmana wis seminggu ana ngomah banjur ke­nal karo Sri Kumaladèwi. Kawitané kenal merga Sri Kumaladèwi tuku lukisané R. Sukmana 3 iji sing loro wujud sawangan kang asri, sing siji wujud gambaré putri Sala kang lagi njogèd Bondhan. Gambar 3 iji mau regané Rp. 300,‑. Liyané iku Sri Kumaladèwi, isih pesen gambar manèh 4 iji, yaiku gambaré putri jogèd srimpi, tari payung, tari Bali, lan gambaré dhéwé, kanggo pasrèn jero lan kamaré Sri Kumaladèwi dhéwé. Let rong sasi gambar pesenan mau nembé dadi telu, kari siji sing durung, yaiku gambaré Sri Kumaladèwi dhéwé, awit sing digambar kudu wongé dhéwé, supaya luwih urip, ora cukup mung potrèté baé, awit gambar mati, dadiné gambar kurang sampurna.

“Suk apa Mas olèhé miwiti gawé gambarku iki?” mengkono pitakoné Sri Kumaladèwi menyang R. Sukmana bareng wis nampani gambar pesenan 3 iji.

“Bab kuwi mung kari gumantung ana sliramu Dhik, aku mung kari manut tunggu dhawuh.”

“Yèn ngono beciké suk dina Minggu ngarep iki baé ya Mas, diwiwiti.”

“Ya becik Dhik.”

“Olèhé nggambar ana omahku apa ana dalem kéné Mas?”

“Kuwi aku mung kari ndhèrèk baé Dhik, ana ndalemu kono ya becik, ana omahku kéné iya kena, padha baé.”

“Ah yèn ngono énaké ana kamar studhio panjenengan baé ya Mas, perluné ora ana sing ngganggu gawé.”

“Iku luwih prayoga Dhik.”

“Pirang jam Mas aku kudu lungguh anteng kuwi?”

“Sethithik‑sethithiké 2 jam Dhik.”

“Adhuh Mas, 2 jam aku dadi gambar mati? Adhuh suwené. Lha yèn krasa ngelak kepriyé Mas?”

“Ya kena ngunjuk Dhik waton banjur bali manèh anteng kaya dhèk mauné.”

“Apiké nganggo klambi apa iki Mas?”

“Ngagem klambi apa baé yèn sliramu kaya‑kaya mesthi pantesé Dhik.”

“Andak iya ngono Mas? Apa sebabé?”  wangsulané katon bungah sebab nampa alem.

“Sebab wis ayu tur luwes, gandhes, kèwes, pantes Dhik, sing nyawang mesthi bakal nggrantes.”

“Ah panjenengan iki, teka ana‑ana baé Mas, ana ngalem wong teka nganti semono akèhé.”

“Aku mung matur ing sabeneré baé kok Dhik, sing dadi rak nyatané. Dhasaré pancèn wis sulistya, rinengga ing busana, saya mantesi banget.”

“Nembé iki Mas, aku oleh pangalembana sing kaya ngono.”

“Pangalembana sing ora klèru Dhik, kang sanyatané, ora ditambahi lan ya ora dikurangi.”

“Hemm ......... Terima  kasih Mas. Ya muga‑muga baé sing padha nyawang karo aku dadi kepéncut temenan.” mengkono wangsulané Sri Kumaladèwi, rumangsa seneng banget, banjur mèsem. Èsemé diincrit‑incrit, supaya sing ketaman nandhang wuyung. Nanging R. Sukmana tetep meneng anteng, atiné kaya watu, ora kagiwang babar pisan embuh apa sebabé.

Sri Kumaladèwi pancèn dhasar bocah ayu, gandhes luwes, tur pantes, nyandhang nganggo modhèl apa baé sarwa mantesi, sarwa ngepéncutaké. R. Sukmana dhéwé ing batiné ya ngalem banget marang kasulistyané Sri Kumaladèwi. Ya pancèn ayuné tanpa tandhing tur putri Sala cekèh. Leléwané, lakuné, tindak‑tanduké sarwa mantesi, sarwa ndudut ati. Supradéné R. Sukmana atiné ora gingsir, ora gonjing, lan ora nduwèni krenteg apa‑apa, apa manèh krenteg katresnan, babar pisan ora. Embuh kepriyé, saiki atiné rumangsa kemba suwung, awit katresnané wis disokaké ka­bèh menyang sawijining kenya kang saiki wis ora ana Sala embuh ana ngendi ora ngerti.

Nanging saka panampané Sri Kumaladèwi ora mengkono. R. Sukmana olèhé ngalem mau merga diarani tresna marang dhèwèké. Kang mangka Sri Kumaladèwi dhéwé bareng kenal karo R. Sukmana atiné banjur dadi gonjing miring thukul rasa sih­ katresnané. Malah yèn sedina ora weruh R. Sukmana baé banjur digolèki, kanthi alasan rupa‑rupa, sing nyilih iki, nyilih ika, mengkono sabanjuré. Mundhak dina Sri Kumaladèwi saya tambah gedhé katresnané karo R. Sukmana, nganti dhèwèké banjur ke­péngin digambar, wosé kepéngin cedhakan, sebab atiné saben dina tansah nandhang wuyung.

Mung émané déné R. Sukmana ora tau gelem nimbangi, mung dianggep kaya lumrah baé. Sri Kumaladèwi ora ngerti yèn atiné R. Sukmana wis tatu, wis kemba, ora nduwèni rasa greget katresnan karo dhèwèké. Malah saka rumangsané Sri Ku­maladèwi, R. Sukmana mesthi bakal ketarik karo dhèwèké kaya nonoman liyané sing akèh, padha kirim layang nglairaké krenteging atiné karo dhèwèké. Nanging kabèh ditolak klawan alus. R. Sukmana dhéwé uga dianggep mesthi kaya ngono. Nanging panyanané mau tibané luput. R. Sukmana atiné tetep kaya watu ora obah, ora mosik. Ngerti kaya ngono Sri Kumaladèwi banjur golèk akal liya kang luwih alus, supaya R. Sukmana kegiwang  temenan karo dhèwèké.

“Sepisan ji iki penggalihé Mas Sukmana mesthi kalah, mesthi manut karo aku tan kena ora. Aku kepéngin weruh, sepira keteguhaning atiné Mas Sukmana.” mengkono grenengané dhéwé ana kamaré karo ngilo, mèsem‑mèsem nyawang awaké dhéwé, kang lagi cucul klambiné mung kembenan kaya putri Bali. Pakulitané sing kuning nemu giring lan potongané awaké sing weweg isi, kaya potongan gitar, saya cetha saya ngégla, apa manèh dhadhané kang ana rerenggané gunung sakembaran, saya mantesi, bisa gawé gonjing miringé sing weruh.

Sri Kumaladèwi rumangsa marem, seneng awit akalé mesthi bakal bisa nggonjingaké atiné R. Sukmana temenan.

“Mas, Mas, Mas Mana, aku saiki njaluk digambar, nanging ora menganggo cara Jawa, cara Bali baé,” mengkono gunemé rikala arep digambar déning R. Sukmana ing dina Minggu wayah jam 7 ésuk, ana kamar studhioné R. Sukmana.

“Elo dadi ora sida ngagem cara Jawa ngono ta Dhik?”

“Ora Mas, aku kepéngin nyandhang cara Bali baé, jarené aku yèn nyandhang apa‑apa sarwa patut.”

“O......  Lha sing kanggo cundhuk[14] apa?”

“Aku wis nggawa kabèh Mas, iki apa tak gawa ana tasku kéné.”

“Yèn kaya mengkono ya sakersamu, aku mung saderma nggambar.”

“Yèn ngono aku dakcucul klambi ya Mas?”

“Ana ngendi Dhik?”

“Wis ana kéné baé rak ya kena ta Mas?”

“Yèn ngono aku dakmetu sedhéla Dhik, yèn wis rampung aku  undangen.”

“Ora susah metu Mas, wong mung kari cucul klambi kok. Malah mengko panjenengan dakjaluki tulung pisan, mbeneraké sing kurang patut, awit aku durung kulina.”

R. Sukmana ora mangsuli, lan ora sida metu, banjur nyedhiyaké bekakas, uba rampéning wong nggambar, lungguh ngadhepaké méja, ngungkuraké Sri Kumaladèwi. Dené Sri Kumaladèwi kang dhadhané weweg isi lan pakulitané sing resik saya katon wéla-wéla cetha, alus lan lumer. Kembené rimong Bali banjur dienggo diganti sing gedhé. Cundhuké kembang dipasang, karo bola‑bali ngilo. R. Sukmana isih anteng lungguhé, ora nolèh ora barang lagi natani bekakas gambar kabèh.

“Mas, Mas, Mas Mana coba pirsanana apa aku iki wis mèmper kaya Putri Bali?”

R. Sukmana banjur nolèh kagèt, awit rumangsané lagi adhep-adhepan karo putri Bali temenan. Sri Kumaladèwi nyandhang menganggo mengkono mau pancèn patut lan mantesi banget. Saya mundhak ayuné, luwesé, kawesé, gandhesé manisé. Lambéné dibèngès, mangar‑mangar abang, kaya‑kaya lagi nantang-nantanga sing nyawang. Mula nganti suwé R. Sukmana ora bisa omong panyawangé kedhèp tesmak, domblong.

“Biyung, biyung, wanguné bocah iki biyèn lairé kalung usus, nyandhang cara apa‑apa teka mantesi temen.” mengkono gunemé R. Sukmana ing batin.

“Ah sayang, aku mung bisa ngalem baé.”

Déné Sri Kumaladèwi bareng R. Sukmana kaya mangkono, batiné seneng, tambah bungah, wis mesthèkaké yèn R. Sukmana ketaman gandrung karo dhèwèké.

“Piyé Mas, wis patut apa durung?”

“Luwih saka déning patut Dhik, malah dakkira iki mau dudu sliramu.”

“Cundhuké kepriyé Mas apa, wis patut?”

“Uwis Dhik kabèh wis pantes.”

“Beciké aku mengko mapan lungguh ana ing endi Mas?”

“Cedhak cendhéla kéné baé Dhik, supaya padhang dadi cetha.”

“Iya ta, aku manut.”

Sri Kumaladèwi banjur menyat, lungguh ing dhingklik cilik, karo wiwit, pasang aksiné.

“Piyé lungguhku ngéné wis bener apa durung Mas?”

“Sing prasaja baé lungguhmu Dhik. Awak rada méngos sethithik. Lha ngono wis bener. Raimu arepna réné jejeg. Lha, Iha ngono bagus. Dhadha ungaIna sethithik, pundhaké aja ndegèg. Lha ngono wis becik. Wis ya Dhik aja obah‑obah dakwiwitané.”

Sri Kumaladèwi lungguh anteng kaya reca, ora obah‑obah. Sing anteng mung awaké, nanging atiné sejatiné gorèh banget weruh priya sing tansah dadi telenging atiné, dhadhané kaya kinebur rasané.

R. Sukmana wiwit nyekel pènsilé diosèr-osèraké ana kain gambaré. Mripaté Sri Kumaladèwi wiwit langsir, mandeng nom-noman sing lagi nggambar. Nanging sing nggambar atiné tetep kaya watu ora gigrig weruh blegering awak kang sasat dilèr mau, lan ora gonjing weruh kahanan sing kaya ngono, malah sajak ayem baé anggoné nggambar, panyawangé mung kadhang kala baé, bubar iku terus ngobahaké pènsilé manèh kanthi ayem kepénak. Weruh kaya mangkono mau ing batin kemropok banget. Sri Kumaladèwi banjur nandukaké[15] aksiné manèh, lambéné kang abang maya‑maya wiwit menga saka sethithik, terus mèsem pait maduning gula, ndudut ati. Untuné kang cilik‑cilik rata miji timun saya katon cetha putih kaya mutiyara, gilap‑gilap. Nanging R. Sukmana tetep teguh atiné ora gonjing semenir‑menira, malah saya katon ayem, tangané panggah ajeg enggoné nibakaké pènsilé. Weruh kahanan sing kaya mengkono mau Sri Kumaladèwi tambah‑tambah saya mangkelé, awit enggoné nggodha ora pasah. Mangka yèn nonoman lumrah baé mesthi bakal gègèr temenan weruh kahanan sing nyolok kaya mengkono. Atiné saya tambah pegel, anyel, mangkel kagol.

“Adhuh kesel banget aku Mas, apa vvis olèh obah awakku.”

“Kena Dhik, malah saiki wis kena koktinggal, lan kena busana.” wangsulané R. Sukmana ayem.

“Lho apa wis rampung gambaré Mas?”

“Durung Dhik, nanging bagéan sing perlu‑perlu wis cukup.”

Sri Kumaladèwi kepéngin weruh wujuding gambaré, mula banjur menyat marani, terus ngadeg ing sandhingé R. Sukmana. Malah disengaja awaké disénggolaké. Nanging R. Sukmana atiné tetep puguh ora gingsir, enggoné nyekeli pènsil tetep ajeg, pènsilé terus mlumpat‑mlumpat ing kain kang wis wujud gambaré Sri Kumaladèwi.

“Kok durung mèmper karo gambarku ta Mas?”

“Mula ngono Dhik, suk rong dina engkas rak wis mèmper, wong iki durung dadi.”

Sarèhning enggoné anggoda ora pasah. Sri Kumaladèwi banjur énggal‑énggal dandan. Klambiné énggal‑énggal dienggo, cundhuké dibuwang, suwengé dilebokaké ing tas, karo sajak mangkel.

“Mangkel atiku.” mengkono grenengé Sri Kumaladèwi, bareng wis mulih ana kamaré. Tas kang isi penganggo dibuwang bleber ana pojoking kamar. Awaké terus ambruk ing paturon karo nangis.

“Hem .......... nembé iki aku weruh ana priya kang kaya  mengkono. Atiné puguh kaya waja. Hem .............  apa aku iki isih kurang ayu kurang narik atiné?”  mengkono sambungé. Bantalé wis teles déning tètèsing eluh. Atiné tambah  sedhih.

“O ............  Mas Sukmana Mas Sukmana, apa kowé ora ngerti temenan karo krenteging atiku iki? Ana wis diwènèhi dalan teka atimu isih atos temen, babar pisan ora nggatèkaké. Apa pancèn kowé wis mati atimu? O ......... Mas Sukmana, welasa menyang dasihmu iki, kang tansah nandhang asmara.”  mengkono sambungé manèh karo ngusapi luhé.

Bareng olèh limang dina gambaré wis dadi, andadèkna bungahé Sri Kumaladèwi. Nanging meksa isih gela, sebab panggodhané ora bisa olèh gawé. Malah wis naté nggodha R. Sukmana nalika R. Sukmana menyang omahé Sri Kumaladèwi. Wektu iku kabener sepi sing ana omah mung Sri Kumaladèwi dhéwé. Wong tuwané lagi menyang Lawéyan, baturé lagi diutus menyang Singosarèn Sri Kumaladèwi ethok‑ethok semaput ora éling. Trengginas R. Sukmana tetulung, Sri Kumaladèwi dipondhong diturokaké ing dhipan, nanging bubar iku R. Sukmana isih tetep panggah baé atiné ora gingsir. Sri Kumaladèwi kagol manèh.

Sri Kumaladèwi durung kemba pikiré, banjur golèk akal manèh. Sutrisna anaké R. Sukmana dipondhong digawa dolan ditukokaké sandhangan lan dolanan rupa‑rupa. Nanging R. Sukmana atiné ya tetep panggah baé biasa. Weruh kaya mengkono mau Sri Kumaladèwi banjur nékad gawé layang, kang uniné mengkéné:

    Mas Sukmana sing daktrisnani.

Walèh‑walèh apa Mas wiwit aku ketemu thuk sepisan karo panjenengan, atiku rumangsa kegiwang. kudu‑kumuduné kepéngin terus cedhak karo panjenengan baé. Nanging Mas, wanguné panjenengan mung ayem baé penggalihé sajak ora nggapé karo aku. Malah nalika aku jaluk digambar cara Bali biyèn kaé, panjenengan ya sajak katon énak baé, ayem penggalihé. Mangka yèn dudu Kangmas, kiraku mesthi bakal gorèh, weruh kahanan sing kaya ngono wektu iku.

Mula bareng iki aku arep matur terus terang Mas, karo panjenengan. Aku tresna karo panjenengan lair‑batin. Aku saguh dadi gantiné ibuné Sutrisna.

Kang iku yèn panjenengan kersa nimbangi bakal kaya apa bungahing atiku. Welasana ragaku iki. Ya mung panjenengan priya sing tansah dadi lam-laming atiku rina wengi, yèn panjenengan ora kersa ngleksanani sing dadi panyuwunku iki, kiraku aku sida mati ngarang temenan. Welasana ya Mas?

Mung iki aturku, nyuwun kabar.

                                                        Rayi kang tresna sejati

                                                Sri Kumaladèwi.

Bubar maca layang mau R. Sukmana atiné rumangsa sedhih. Beneré mono R. Sukmana ya welas karo Sri Kumaladèwi. Nanging atiné dhéwé ora nduwèni rasa katresnan sethithik-sethithika, awit katresnané wis kadhung disokaké kabèh menyang RA. Tien Tisnowati kang saiki wis ora ana kabaré, Nyut ................ sanalika banjur kaya ginugah atiné, kèlingan menyang RA. Tien Tisnowati, kang wis naté ditresnani. Wewayangan katon ngegla ana ngarepé, R. Sukmana menyat, njupuk gambaré RA. Tien Tisnowati kang tansah disimpen. Gambar nuli dibèbèr disawang dipandeng, atiné saya trenyuh, kèlingan menyang lelakon sing wis kepungkur nalika sapatemon kang pungkasan, ana ing petamanan wayah bengi. Atiné semplah, saya ton‑tonen terus. Kanggo nyapih kahanan sing ora becik, R. Sukmana niyat arep ngumbara manèh, kanggo sawetara wektu. Awit yèn dhèwèké isih tetep ana Sala, Sri Kumaladèwi bakal saya mesakaké dadiné. Awit R. Sukmana ngerti yèn wong lagi kapedhotan katresnan iku pancèn abot banget sanggané, bisa nuwuhaké lelakon rupa‑rupa, kaya dhèwèké dhéwé.

“Apa sebabé, aku ora nduwèni tresna karo Kumaladèwi? Dhèwèké bocah ayu, pinter, tur anaké wong sugih. Apa sababé atiku ora bisa nimbangi?”  ya kaya mengkono mau gagasané R. Sukmana.

Layangé Sri Kumaladèwi arep diwangsuli, lan arep diandharaké terus terang bab wong jejodhoan kuwi, pawitané sakaroné kudu padha nduwèni rasa katresnan, yèn mung sesisih, bakal ora becik. Bengi iku R. Sukmana banjur gawé layang wangsulan, kaja mengkene:

Dhiajeng Kumaladèwi.

Layangmu wis daktampa, gawé trenyuhing atiku, awit aku ora ngira babar pisan yèn arep nampa kanugrahan kang semono gedhéné.

Nanging Jeng aja dadi gerahing penggalihmu, aku kepeksa ora bisa nampa sih‑katresnanmu kang semono mau. Ora kok merga aku gething karo kowé, kuwi ora babar pisan. Nanging merga tekané sih‑katresnan menyang aku iki wis telat, wis kasèp awit katresnanku wis diborong kabèh, daksokaké menyang sawijining kenya kang saiki wis ora ana.

Saupama tekané dhèk biyèn, luwih dhisik, bakal daktampa  kanthi tangan loro, lan mesthi daktimbangi. Mangka wong  jejodhoan kuwi pawitané kudu sing padha déné nduwèni  rasa katresnan, yèn sing siji ora, uripé bakal kurang sam purna.

 Mula saka iku aja pisan‑pisan andadèkna gerahing penggalihmu ya Dhik, sebab atiku saiki wis adhem tanpa nduwèni greget semangat apa‑apa. Sakabèhaning katresnanku wis  digawa lunga adoh banget. Daksuwun baé muga‑muga tetepa dadi sedulur baé. Lan aku nyuwun pamit pisan, wiwit  dina sésuk‑ésuk aku arep ngumbara manèh, embuh menyang endi, aku durung bisa ngaturaké, lungaku perlu arep  njembaraké kawruhku.

Kaya‑kaya cukup seméné atur wangsulanku, lan aja pisan-pisan dadi gerahing panggalihmu.

                                                                  Saka mitramu.

                                                                  SUKMANA

Temenan ésuké R. Sukmana wis ninggalaké Kutha Sala, ora ana sing ngerti saliyané ibuné dhéwé.

Let 5 dina saka lungané R. Sukmana Sri Kumaladèwi tinemu nglalu mati ana kamaré dhéwé, sarana laku ngendhat nganggo setagené. Wong tuwané sedhih banget, awit ora nyana babar pisan yèn anaké bakal nemoni lelakon sing nggegirisi mau.

Ing layangé kang ditujokna marang wong tuwané mung nyebutaké, nggoné dhèwèké nganti nduwèni tumindak sing kaya mengkono mau, jalaran saka kepedhotan ing rasa katresnan. Dhèwèké rumangsa isin, wirang, déné katresnané ora olèh tetimbangan, karo sawijining priya sing ditresnani.

Pepuntoning ati, wis ora ana dalan liya, saliyané mati sarana tumindak kaya ing ndhuwur mau, katimbang wirang, lan tansah nandhang wuyung terus ing saben dinané. Pancèn krodhaning sih katresnan jati yèn wis gelem krodha bisa gawé gègèring donya, bisa gawé lelakon sing nggegirisi banget. Semono  dayaning sih katresnan jati, dayané pancèn luwih gedhé. Bab iki wis tumindak wiwit kuna makuna nganti tekan seprené, arang kang bisa ngipataké. Ora lanang ora wadon, ora tuwa ora enom padha baé.

III. KETE MU KANG PUNGKASAN

Sarangan.

Sarangan mau wujud desa cilik dumunung ana sikilé Gunung Lawu kang sisih wétan, bawah Kabupatèn Magetan, Karésidhènan Madiun. Nanging senajan mung wujud desa cilik, ewadéné akèh sing padha merlokaké teka mrono, ora mung bangsa kita dhéwé, dalasan bangsa manca uga akèh sing padha merlokaké teka mrono.

Sarangan mau dadi papan panggonan kanggo ngénggar-énggar ati, hawané adhem kepénak. Ing kono ana Tlagané sing jembar bawéra banget, jenengé Tlaga Pasir. Saking gedhéné tlaga nganti kena kanggo praon. Pancèn ing tlaga kono disedhiyani prau séwan, kanggo para andon lelana sing padha teka mrono, perlu ngénggar‑énggar ati, suka‑suka lan seneng-seneng.

Liyané Tlaga Pasir ya ana manèh yaiku Tlaga Wurung, nanging mung cilik baé, tur ana ngisor.

Sakiwa tengening papan kono kebak kahanan alam kang bisa gawé sengseming ati, lam‑laming pikir. Sisih kulon Gunung Lawu katon ngedhangkrang nggegirisi, kaya raseksa lagi lungguh sila katon wingit. Sisih lor katon alas greng kebak kekayon kang gedhé-gedhé, sisih wétan katon sawah‑sawah, tharik-tharik, kothak-kothakan. Sisih kidul Pegunungan Kendheng lan jurang pèrèng kang curem‑curem, medèni, nanging katon asri.

Ing Sarangan kono akèh hotelé, papan kanggo ngasokaké awak. Tanahé loh, mula sakabèhing tanduran padha katon subur-subur lan lemu‑lemu, ijo riyo‑riyo. Sarèhning ana papan pegunungan mula dalané ya munggah mudhun terkadhang deder banget, terkadhang tumurun banget, tur ménggak-ménggok, nanging wis becik, yèn disawang saka kadohan kaya ula.

Ing sacedhaké Tlaga Pasir sisih kidul panggonan kang rada dhuwur katon ana sawijining nonoman lagi nggambar sakiwa tengené kono. Enggoné nggambar[16] sajak ngemataké banget, karo saben‑saben nyawang sing lagi digambar. Hawa kang isih adhem ora dirasa, dhèwèké terus ngobahaké pènsilé, orak-orèk ana ing kainé. Wong sing nggambar mau ora Iiya R. Sukmana.

Wiwit ninggal Sala sing dijujug R. Sukmana menyang Kaliurang, ana kono olèh setengah sasi, banjur bali ngétan, menyang Tawangmangu. Ana ing kono uga nganti setengah sasi, banjur ngétan, nganti anjog ing Sarangan. Ing sadalan‑dalan tansah mondhag‑mandheg, perlu nggambar sesawangan sing katon asri‑asri. Gambaré bisa payu ana ing dalan.

Ana ing Sarangan mondhok ana omahé P. Kebayan. Saben dina pegawéané lunga nggambar ing sakiwa tengené Sarangan kono, mulihé yèn wayah soré. Ana Sarangan gambaré payu, marga akèh para Turisten saka manca negara sing padha nukoni gambarané, kang nyata alus lan urip, gambaré diaji‑aji ing wong akèh.

R. Sukmana rumangsa seneng atiné ana ing Sarangan kono. Kajaba sawangan‑sawangan sing asri‑asri akèh, hawané nocoki tumrap ing dhèwèké.

Nuju sawijining dina R. Sukmana merlokaké nggambar kaya adat sabené, nanging pindhah ana sacedhaking Tlaga Wurung, cedhak karo desa cilik, kang omahé mung, ana 3 surup. Déné sing lagi digambar Tlaga Wurung, kang sinawang saka wétan. Mapan cedhak karo omah 3 surup mau. Lagi nengah-nengahi nyambut gawé, dumadakan atiné krasa kagol banget nganti anggoné nggambar kepeksa lèrèn merga tansah keprungu tangising bayi kang bola‑bali cengar‑cengèr nangis ora meneng‑meneng. Pinangkaning tangis mau saka salah sawijining omah gedhèk telu mau. Embuh saka daya kapriyé, bareng krungu tangising bayi kang bola‑bali cengar‑cengèr nangis ora lèrèn‑lèrèn, nganti swarané sesek, pikirané R. Sukmana teka banjur gorèh, enggoné nggambar akèh luputé. Ing batin grundelan mangkel karo wong tuwané bayi mau, déné bocah nangis kekejer kaya mengkono teka mung dinengaké baé, ora dieneng‑enengi. Pènsilé banjur dilebokaké kothak, gambaré ditinggal, nuli marani pernahing bayi sing lagi nangis kekejer mau. Pernahé ana omah sing wétan dhéwé. Saya cedhak saya cetha swaraning tangis mau, saya keprungu banter. Bareng tekan ngareping omah mau, katon sepi, ora ana kemliwering wong, mengkono uga omah loro sing ana jèjèré.

R. Sukmana banjur uluk salam, nanging ora ana sing mangsuli, malah swaraning tangisé bayi saya seru. R. Sukmana atiné ora saranta manèh banjur nékad mlebu, wusana banjur weruh bayi sing lagi nangis kekejer mau diturokaké ana ambèn, sandhingé katon ana wong lagi mujung, kemulan brukut, ora obah-obah.

”Huh ora genah, wong iki, kebangeten banget, ana bocah nangis kekejer kaya ngono kok ora tangi‑tangi, kaya wong mati, enggoné turu.” mengkono grenengé R. Sukmana terus nyedhaki perlu arep nggugah wong sing lagi turu, karo nyawang bayi sing nangis mau, tetéla bayi anyaran, awaké isih katon abang kabèh, betèké kakèhan enggoné nangis.

R. Sukmana maju, sikilé wong kang lagi turu krudhungan mau banjur dioyog‑oyog supaya tangi. Nanging bareng nembé baé nyekel sikilé, R. Sukmana kagèt, awit sikilé wong mau adhem banget kaya ès, mretandhani yèn wong mau lagi nandhang lara. R. Sukmana ora sida muring, sakala banjur thukul rasa welasé. Awaké wong mau digrayangi krasa adhem kabèh. R. Sukmana mundur ora sida nggugah. Wong mau meksa durung tangi, awaké isih tetep krudhungan. R. Sukmana ora weruh menyang rupané wong sing lagi lara mau, jalaran ketutupan kemul.

R. Sukmana weruh kapas Ian madu ana sandhingé, banjur énggal‑énggal njupuk kapas sethithik, diplintir, nuli diclupaké ing madu didulangaké menyang bayi sing isih nangis mau. Sanalika bayi dadi meneng karo ngenyut kapas sing ana maduné mau. Bubar iku R. Sukmana alon‑alon nyedhaki wong sing lagi lara, nuli wiwit digugah manèh alon‑alon. Wong sing lara banjur katon obah‑obah karo sambat ngruntuh.

”Mbok, Mbok kula aturi tangi rumiyin.” mengkono pangundangé karo ngoyog‑oyog awaké rada seru.

Wong sing krudhungan mau banjur mbuwang, kemulé sajak kagèt, awit ana sing nggugah. Nanging sepira kagèté R. Sukmana bareng weruh wong sing digugah mau, sakala banjur mundur mripaté nyawang mencereng, karo ngéling‑éling. Kaya‑kaya wis tau weruh rupa sing kaya mengkono, ananging ana ing ngendi dhèwèké meksa ora kèlingan, wong mau tansah dipandeng, praupané katon pucet banget kaya kertas.

Wanguné sing kagèt ora mung R. Sukmana dhéwé, wong sing digugah mau semono uga, katon kagèté, weruh wong lanang ana ing sandhingé. Mripaté ganti mandeng mencereng nyawang R. Sukmana tanpa kedhèp, awit sajak‑sajaké uga wis tau, weruh rupa sing kaya mengkono. Mula nganti suwé anggoné padha pandeng‑pandengan, durung ana sing miwiti ngajak guneman, cangkem padha blangkemen kabèh.

Nanging ora suwé wong wadon kang lagi nandhang lara mau banjur njerit karo sambat.

”Mas ........ Sukmana!” karo arep menyat nanging ora kuwat. R. Sukmana éling, banjur ngrungkebi wong wadon mau karo bengok.

”Jeng Tien ................ !”  karo nyekeli tangané kang adhem kaya ès.

R. Sukmana rumangsa trenyuh banget atiné, awit ora ngira babar pisan yèn bakal ketemu karo kenya tilas gegantilaning atiné mau ing kono, gèk lagi nandhang lara pisan ana omah gubug, memelasi banget. Awaké kang biyèn seger, singset isi, saiki katon rusak kabèh, tur pucet, cowong, kuru. Weruh kaya mengkono atiné kaya sinendhal mayang rasané, nganti R. Sukmana ngruntuhaké luh. Alon‑alon R. Sukmana ngudhari pangrangkulé awit banjur kèlingan yèn sing lagi dirangkul iku lagi nandhang lara kang mbutuhaké pitulungan tamba dhisik.

”Sliramu lara Jeng?”

RA. Tien Tisnowati mung manthuk, mripaté adus luh, carocosan   metu. Trengginas R. Sukmana banjur njupuk kacuné, kanggo ngusapi luhé RA. Tien Tisnowati kang kaya udan tekané. Atiné saya nandhes kesedhihané.

”Lara apa Jeng?”

”Kiraku malaria ........... Mas.” seret wangsulané.­

”Wis pirang dina?”

”Limang dina iki Mas.”

”Dhahar pil ya, kebeneran iki aku nggawa.”

RA. Tien Tisnowati mung mantuk. R. Sukmana banjur njupuk pil kang tansah dikandhut, banjur diulungaké RA. Tien Tisnowati. Nanging wanguné ngrekasa banget anggoné arep menyat, mula banjur ditulungi déning R. Sukmana, dipondhong ditangèkaké.

Sawisé nguntal pil, RA. Tien Tisnowati banjur sèndhèn-sèndhèn ana gedhèk karo ngusapi luhé sing tansah carocosan metu. Mripaté tansah mandeng R. Sukmana.

R. Sukmana njupuk lenga dhoklonyo, disok ing kacuné, banjur diulungaké RA. Tien Tisnowati.

”Iki Io Jeng kanggo ambu‑ambu supaya rada seger sliramu.”

Kacu ditampani karo nyawang bayi sing lagi turu angler.

”Bocah iki anaké sapa Jeng?”

”Anakku ....  Mas.”

”Putramu ............?”

”Iya.”

”Dadi iki putramu ta?”

RA. Tien Tisnowati manthuk.

”Lha bapakné ana ngendi?”

”Sarèh dhisik Mas, aku durung bisa matur, mengko baé yèn  wis rada ènthèng awakku, panjenengan dakcritani.”

Celathu ngono karo njupuk cangkir sing ana sandhingé, nanging wis kothong.

”Arep ngunjuk Jeng?”

RA. Tien Tisnowati mung manthuk.

”Aku isih duwé wédang, daksimpen ing tremos ana jaba, dakjupuké dhisik ya Jeng.”

Bubar celathu ngono R. Sukmana setengah mlayu terus énggal‑énggal metu marani termosé sing ditinggal ana tengah sawah. Let sedhéla wis bali karo termos lan nggawa gambar disèlèh ing ambèn. RA. Tien Tisnowati banjur diombèni wédang manget‑manget, rada katon kepénak awaké.

”Matur nuwun banget Mas, rada seger rasané awakku lan bisa metu kringeté.” karo mbeneraké kemulé kanggo nutupi sikilé.

R. Sukmana sumedhot banget pikiré bareng weruh kahananing awaké RA. Tien Tisnowati kang wis katon rusak banget, dagingé sasat wis entèk, paribasan mung kari lunglit. Gèk sandhangané wis padha amoh kabèh, kemulé wis dudu rupa kemul manèh nanging wujud gombal.

Atiné saya nggrantes sedhih sumedhot.

”Lagi umur pirang dina putramu iki Jeng.”

”Nembé patang dina Mas.”

”O ..... ” karo nyawang bayi sing lagi turu angler tanpa kemul.

R. Sukmana menyat njupuk andhuké kang disimpen ana kothak gambar. Andhuk banjur énggal‑énggal dikemulaké bayi mau alon‑alon. RA. Tien Tisnowati nyawang karo ngruntuhaké luhé.

”Isih krasa adhem Jeng?”

”Rada Mas.”

”Sirah piyé?”

”Ngelu.”

”Kersa apa yèn dakpijeti.”

RA. Tien Tisnowati mung manthuk. R. Sukmana banjur wiwit mijeti sirahé kanthi alon‑alon banget. Sirah krasa panas.

”Kersa apa dhadhané dibalsem, karebèn anget.”

”Iya Mas.” mangsuli mengkono karo nyilakaké kemulé.

R. Sukmana kagèt, amerga weruh RA. Tien Tisnowati ora nganggo klambi mung kembenan baé. Igané katon gambangan.

”Kok ora ngagem klambi Jeng, rak tambah adhem.”

RA. Tien Tisnowati nganti suwé ora mangsuli, awit atiné saya karanta‑ranta banget.

”Ana ngendi Jeng klambiné, dakjupukké.”

”0  ......... alah Mas, aku wis ora duwé klambi, klambi siji dikumbah durung garing,” sambaté lirih memelas.

Krungu wangsulan kaya ngono R. Sukmana saya tambah sumedhoté. Atiné kaya dirontog-rontog.

”Kersa ngagem hèmku Jeng?”

RA. Tien Tisnowati mung manthuk. R. Sukmana banjur  énggal-énggal cucul hèmé, terus dienggokaké RA. Tien Tisnowati, awaké dhéwé mung kari kaosan baé. 

”Wis dhahar Jeng?” 

”Uwis mau Mas.” 

”Teka sliramu dadi ana omah kéné Jeng?” 

”Iya merga kepeksa Mas.” 

”Iki omahé sapa Jeng?”

”Omahé Pak Yoto sing mupu aku Mas.”

”O ................ ngono ta. Lha saiki padha ana ngendi?”

”Pak Yoto lagi macul ana sawah. Yèn Mbok Yoto dodolan ana ing Pasar Ngerong, mulihé mengko soré.”

Wis suwé sliramu ana kéné Jeng?”

”Durung Mas, nembé ana setengah wulan iki. Ajaa ana pitulungané P. Yoto sakloron, embuh baé dadiné awakku iki.”

” Lha keng raka ana ngendi?”

”Ana Banyuwangi Mas, ya dhèwèké kuwi sing njalari aku dadi nandhang kaya ngené iki, nganti tekan kéné.”

”Lho kepriyé ta jawané iki?”

”Aku minggat Mas, awit aku ora sudi nyawang dhèwèké.”

”Sebabé apa Jeng?”

”Mengko baé Mas, panjenengan dakcritani kabèh bab lelakonku, yèn wis aso atiku.” 

”Iya Jeng, iya. Wis pirang dina sliramu gerah iki Jeng?”

”Wiwit nglairaké jabang bayi Mas, aku banjur dadakan kecandhak lara.”

”O ........... ngono ta. Apa wis dijamoni?”

”Uwis Mas. Mbok Yoto bola‑bali tansah mènèhi jamu, nanging laraku durung ana sudané, isih panggah kaya ngené  iki.”

”Jenengé sapa putramu iki Jeng?” 

”Durung dakwènèhi jeneng Mas. Lha Kangmas teka dadi ngerti yèn aku ana kéné sapa sing ngaturi pirsa?”

”Ora ana Jeng. Dhèk mau aku lagi kebeneran nyambut gawé ana sacedhaking omah iki.”

”Kangmas ngasta ana kéné?” 

”Ora, mung lagi kliling nggambar.”

”Apa Kangmas saiki dadi pelukis?”

”Iya Jeng. Lha Pak Yoto karo Mbok Yoto baliné mengko jam  pira.”

”Adat sabené Mbok Yoto jam telu, déné Pak Yoto sok nganti  jam lima nembé bali.”

”O ngono ta, dadi sliramu ijèn ngéné Jeng?”

”lya Mas, tunggu omah.”

”Yèn ngono aku dakbali menyang pondhokanku dhisik ya Jeng, mbalèkaké bekakas gambar, mengko aku énggal‑énggal bali mrené manèh.”

”Apa ora diterusaké enggoné nglukis Mas?”

”Ora Jeng, atiku wis ora duwé karep nggambar manèh.”

”Dadi arep ngunduraké bekakas dhisik Mas?”

”Iya Jeng.”

”Mbok uwis ora susah digawa kondur, disimpen ana kéné rak kena.”

”Ngono ya becik Jeng. Nanging aku lilanana bali dhisik ana perluné liya, mengko aku énggal bali réné manèh.”

”Cedhak Mas, pondhokané?”

”Ah ya cukupan Jeng ora adoh, ana omahé P. Kebayan. Wis ya Jeng, sliramu butuh apa?”

”Ora butuh apa‑apa Mas, atiku wis bungah awit kaleksanan wis bisa ketemu karo panjenengan ana kéné.”

”Ya wis lilanana aku dakbali dhisik, mengko aku énggal-énggal bali.”

”Iya mas.”

R. Sukmana kanthi sedhih lan trenyuh atiné banjur énggal-énggal bali menyang pondhokané. Dina iku enggoné nggambar Tlaga Wurung wurung temenan. Let setengah jam R. Sukmana wis bali mrono manèh, karo nggawa tas isi jarik, klambi, kemul, lan kaos sikil. RA. Tien Tisnowati banjur disalini wutuh, lan sikilé dikaosi supaya anget. Ora suwé awaké RA. Tien Tisnowati dadi krasa anget, lan adhemé ilang banjur bisa lungguh.

”Ketrima banget Mas, aku diparingi salin, awakku saiki wis krasa ènthèng lan anget. Mula lenggaha rada cedhak kené Mas, aku arep wiwit ndongèng, lelakonku sing nyedhihaké iki.”

”Iya Jeng, iya,” mangsuli ngono R. Sukmana banjur mapan lungguh cedhak RA. Tien Tisnowati, kang banjur wiwit crita lelakoné.

”Sabubaré omah‑omah karo R. Purwodirja, aku diboyong menyang Malang. Atiku sedhih awit wong sing dadi guru lakiku sepisan ora daktresnani, kapindhoné umuré adoh banget sungsaté, dadi ya tangèh lamun yèn sajroning jejodhoan aku nemu kenikmatan, nanging malah kosok baliné. Sanajan bab nyandhang mangan ora kurang, arep apa‑apa sarwa katurutan, nanging rumangsaku kanikmataning wong jejodhoan ora ana babar pisan. Rina wengi aku tansah sedhih banget, merga tansah kèlingan karo panjenengan. Idham‑idhamanku dadi ibu kang sejati karo panjenengan, ambyar lebur tanpa karana, atiku rontang-ranting. Mangka guru lakiku mau pancèné mono dhasaré tresna banget karo aku, nanging apa sebabé aku ora nimbangi menyang katresnané mau bok menawa panjenengan bisa menggalih dhéwé, awit sakèhing sih katresnanku wis winengku ing priya liya, atiku tundoné daksrahaké menyang panjenengan kabèh[17], panjenengan sing nguwasani rokhaniku, wadhagé guru lakiku. O alah Mas, ya kaya mengkono mau pikolehé wong jejodhoan kanthi peksan mau, ora metu saka karepé dhéwé. Awakku mundhak dina mundhak kuru, nganti nalika ibu tindak tilik menyang Malang, kagèt bareng pirsa menyang awakku kang saiki banjur dadi kuru, nganti ibu muwun. Nanging Mas, senajana atiku wis rontang‑ranting, sedhih, aku meksa kudu bekti karo guru laki. Atiku wiwit saka sethithik dakpeksa kudu bekti, awit iku[18] wis dadi kewajibané para wanita kudu bekti karo guru laki. Senajana atiku tansah njerit, sambat, ngadhuh, ngronjal, nangis, meksa dakpeksa‑peksa aku kudu ngatonaké rasa bektiné. Nalika aku krungu kabar yèn panjenengan banjur gerah ora ènget, atiku saya kaya rinujit‑rujit[19] kaé, panjenengan tansah daktangisi saben dina. Ana Malang aku mung olèh setengah taun, aku banjur pindhah menyang Bangil.

Ana Bangil aku krungu kabar manèh jaréné panjenengan nerusaké sekolah menyang Ngayoja, sekolah pelukis. Atiku rada bungah. Bubar iku aku wis ora naté krungu kabaré panjenengan, amarga aku banjur pindhah manèh ngetan, menyang Jember, wusana nganti tekan Banyuwangi. Enggonku jejodhoan wis mèh 3 taun, suprandéné aku durung apa‑apa, krasa ngandheg baé ora. Bokmenawa amerga saka ora jenjemé atiku, lan rokhaniku ana kang kosong salah sijiné.”

Tekan semono RA. Tien Tisnowati mandheg anggoné crita, awit krasa ngelak, luhé tansah dlèwèran metu. R. Sukmana trenyuh atiné krungu crita mau. Bareng wis aso lan nyawang anaké kang isih anteng turuné, RA. Tien Tisnowati banjur nutugaké critané manèh.

”Bareng ana Banyuwangi nembé olèh 4 sasi guru lakiku kena ing godha karo wanita saka Blambangan. Kang mangka wektu semono aku wis ngandhut olèh 3 wulan. Ya wiwit guru lakiku krama manèh kuwi banjur ora naté kondur. Atiku sedhih banget, awit aku diwayuh. Gagasaning atiku saya tambah nalangsa, nalangsani awakku dhéwé kang tansah tiba siyal. Lawas‑lawas guru lakiku banjur tuwuh kekerengané karo aku, salah sethithik aku diuman‑uman, kaya ndukani bocah cilik, katambahan manèh donya bandhané saka sethithik entèk, kanggo nguja bojo anyar. Atiku tambah, sedhih, arep ngaturi pirsa ora wani, mula aku trima meneng kanthi kebak ing panalangsa. Atiku daksabar‑sabaraké, muga‑muga kuwat nampani godha rencana sing lagi namani awakku. Nanging bareng aku krungu yèn garwané sing anyar mau arep dikumpulaké dadi siji karo aku, aku kepeksa nduwa, kasabaranku ilang, awit aku emoh yèn dikon kumpul karo maruku. Guru lakiku banjur dakblakani yèn aku wis ngandhut olèh 4 sasi, karepku supaya gelem murungaké kersané. Nanging Mas apa kedadéané. Aku malah didakwa jaréné wong wadon sing ora bekti karo wong lanang, seneng laku sèdhèng. Krungu tembung sing kasar mau atiku mrekitik banget. Aku nduwa pandakwané mau. Wusana dadi tukar padu. Saya mrekitik manèh atiku bareng krungu jaréné enggonku ngandhut iki jarené saka laku sèdhèng karo ........... panjenengan.”

Bareng krungu kaya mengkono R. Sukmana kagèt njola, atiné kaya disamber gelap sasra. RA. Tien Tisnowati dhéwé mingseg‑mingseg nangis.

”Ya Allah ................... ! Muga‑muga kuwat imanku,” mang­kono pangangluhé R. Sukmana.

”Terusé keprijé Jeng?” sambungé R. Sukmana.

”Aku dhéwé bareng didakwa sing kaya mengkono, atiku ora trima banget, asmané panjenengan kang suci kanggoné aku dipopok tinja ana ngarepku. Pandakwané dakbantah. Wusana tukar padu, nganti sirahku dipilara nganggo astané, wusana aku dadi bayangan, ditulungi tangga teparo. Adhuh atiku isin wirang wis ora ana manèh, mèh baé aku arep nindakaké sing ora becik, arep nglalu kaya sing dhisik.

Tujuné aku banjur éling menyang sakèhing pangandikamu biyèn nalika padha ketemu ing tengahing wengi, kapindhoné eling yèn aku iki lagi ngandhut. Iba mesakaké temen bayi sing ana kandhutan, sing ora mèlu dosa apa‑apa, bakal nyangga dosané.

Aku éling, émut. Kaya‑kaya isih cemengkling ana kupingku pangandikamu sing isi pitutur werna‑werna kaé. Pepuntoning tekadku wis ora ana manèh, aku kudu korban, minggat ninggalaké guru lakiku. Bareng pikirku wis mantep, teguh aku banjur oncat saka Banyuwangi. Wayah ésuk aku nunggang sepur menyang Surabaya. Guru lakiku mung daktinggali layang, awit wektu iku lagi giliran ana omahé garwané enom. Barang-barang sing dakgawani mung barang‑barangku dhéwé saka peparinigané wong tuwaku. Sakabèhing barang sing asalé enggoné nukokaké guru lakiku daktinggal wutuh. Tujuné aku isih duwé simpenan dhuwit dhéwé. Wektu semono kekandhutaku wis umur 7 sasi, wis katon gedhé. Sajroning aku ana sepur, gagasanku ngambra‑ambra banget, nganti sundhul langit sap 7. Arep bali menyang Sala wedi, kuwatir didukani wong tuwaku, méndah kaya ngapa dukané yèn krungu aku nganti minggat iki, kapindhoné aku gawé curemé asmané wong tuwaku. Saking judhegé, ­tujuanku ambyar. Niyatku ora mulih Sala. Gagasanku banjur saja ngambra‑ambra banget. Nyut ................. kèlingan menyang panjenengan manèh sing wis ora ana kabaré. Saking bangeting anggonku mikir, aku nganti ngruntuhaké luh ana sajroning sepur, tujuné ora ana wong sing ngerti. Mung ana wong wadon wis tuwa sing lungguh ana ngarepku dhèwèké ngerti. Tandhané banjur takon, dakwangsuli mripatku klilipen areng. Dilalah wong yèn lagi tiba siyal lan apes iku, teka ana‑ana baé. Tekan Surabaya aku kagèt, merga dompètku wis ilang, embuh dicopèt embuh tiba aku ora ngerti, weruhku bareng aku mlebu ing rumah makan arep mbayar regané pangan sing wis dakpangan. Tujuné aku isih duwé dhuwit manèh, turahan tuku karcis, isih cukup dakenggo mbayari. Sarèhning ana Surabaya ora ana sing dakjujug, mula aku banjur njujug sawijining hotèl, perlu arep ngasokaké awak sawetara dina, ngiras arep adol ali‑aliku kanggo nerusaké laku lan mangan ing saben dinané. Ali‑ali paringané ibu dakedol payu Rp. 50,‑. Ana hotèl kono aku digodha déning sawijining priya bangsa bajuI buntung, awit dikira aku iki bangsané wong ala baé, kang gelem nuruti hawa napsu. Wiwit iku, suweng, kalung, lan gelangku banjur dakcopoti kabèh, daksimpen ana cepuk, dakgémbol terus.

Sandhang panganggonku ya mung trima prasaja baé; tur sing lawas‑lawas. Enggonku tumindak sing kaya mengkono mau sepisan kanggo njaga awakku, kaping pindhoné bèn ora ngetarani, kaping teluné wedi yèn nganti konangan déning para sadulur‑sadulurku. Ana Surabaya aku mung 5 dina. Sawisé awakku rada kuwat, aku banjur ninggalaké Kutha Surabaya, awit rasané atiku ora kepénak suwe‑suwé ana Surabaya. Sing daktuju Kutha Madiun, awit aku biyèn duwé kanca putri sing wis kaya sedulurku dhéwé beciké, jenengé Éndang Wrediningsih kang omahé ana Madiun manggon ana ing kampung Sleko. Tekané sepur wis jam 7 bengi, mula aku ora wani nggolèki omahé kancaku mau. Kajaba wis bengi, aku durung ngerti dumunungé Kampung Sleko mau, mulané niyatku sésuk‑ésuk arep dakgolèki. Bengi kuwi aku ana hotèl. Ésuké aku nggolèki omahé Éndhang Wrediningsih menyang Sleko, nanging mubeng-mubeng nganti 3 jam ora ketemu, malah ora ana sing ngerti. Pikirku rada anyel, aku banjur bali menyang hotèlku. Nanging sepira kagètku bareng weruh koperku wis ora ana. Tujuné cepuk sing isi barang mas inten tansah dakgémmbol. Niyatku arep lapur menyang pe­ngurus hotèl lan pulisi. Nanging bareng dakpikir‑pikir aku  wedi dhéwé menyang ayang-ayangku, awit aku dhéwé ngrumang­sani lagi dadi wong inggatan. Mula aku trima meneng. Sandhanganku entèk blas, mung kari sing dakenggo baé. Ilanging koper saksandhanganku ora patia dakgetuni banget‑banget, sing dakgetuni ilanging potrèt kang wis lawas banget enggonku nyimpen, katut ilang. Ya barang kuwi sing dakgetuni dhéwé. Déné potrèt mau ora liya potrèté  ................. panjenengan. Ancas tujuanku dadi ambyar kabèh. Saking judhegé aku banjur nerusaké laku ngulon, embuh menyang endi pernahé, aku ora ngerti waton mlaku ngulon, lakuku rindhik‑rindhik awit ora kulina mlaku adoh, sikilku krasa njarem‑jarem kepanasen. Tekan mbulak aku lèrèn, mijeti sikil sing krasa panas. Sepatuku dakcopot terus dakbuwang, awit ngrégon‑ngrégoni yèn kanggo lumaku adoh. Bareng wis aso aku nutugaké laku. Dhuwit sanguku, sing mung kari sepuluh rupiyah dakwèt‑wèt banget. Tekan sakuloné Maospati aku mandheg sedhéla, maca plank. Kang ngalor menyang Ngawi terus Sala, kang ngulon bener menyang Magetan terus Sarangan. Dilalah aku milih dalan sing menyang Magetan. Tekan Magetan wis wayah jam nem soré, awakku wis krasa kesel kabèh. Sikilku njarem-njarem padha mlenthung, ketambahan sing dakjujug ora ana arep menyang hotèl ora wani. Sanguku wis entèk, arep nguthik‑nguthik barang sing ana cepuk aku ora wani awit arep daktinggalaké anakku mbésuk yèn wis lair. Sarèhning ora ana sing dijujug, aku banjur lèrèn menyang alun‑alun, mijeti sikil sing wis padha abuh. Nanging suwé‑suwé ora kepénak atiku, ingatasé wong wadon dhèwèkan teka ana alun‑alun ijen, mula aku banjur mlaku ngidul, lèrèn ana sangareping régoling omah jèjèr papat, ana ing buk. Dumadakan saka salah sijiné omah papat, mau ana priyayi wis sepuh metu, bareng weruh aku banjur andangu.

”Sinten niku?” karo marani aku.

”Dalem Bu.” wangsulanku karo menyat.

”Dalem sinten?”

”Dalem Marsini.” wangsulanku goroh.

”Griyanipun pundi Nak?”

”O kula tebih Bu saking Kedhiri.” wangsulanku goroh manèh.

”Kedhiri? Lha badhé dhateng pundi Nak?”

”Badé madosi sémah kula Bu.”

Priyayi sepuh mau bareng weruh aku sajaké welas banget.

”Yèn ngaten, mangga Nak dhateng pondhok kula ngriki, tiyang sampun dalu ngaten.”

Aku durung nganti mangsuli tanganku terus dituntun alon-alon digawa ing dalemé kang jembar. Aku banjur dilungguhaké kursi.

”Sapa Bu tamuné?” keprungu swara saka njero dalem.

”Metua réné ta Pakné, iki lho ana tamu.”

Ora suwé katon ana sawijining priyayi kakung wis sepuh, nanging isih katon rosa, bareng weruh aku banjur pitakon.

”Jenengmu sapa kowé Ndhuk?” karo mapan lungguh.

”Dalem Marsini Pak.”

”Marsini, omahmu ngendi?”

”Kedhiri.” wangsulanku karo tumungkul.

”Arep tindak ngendi?”

”Madosi sémah kula Pak.”

”Asmané sapa?”

”Mas Sukmana.” Wangsulanku waton ketemu baé.

”Ngasta gawé ana ngendi.”

”Rumiyin dados mandor PU wonten Maospati nanging lajeng dipunpindhah dhateng Ngerong kabaripun.”

”Kowé mau saka Maospati mlaku baé?”

”Inggih Pak, malah saking Madiun.”

”Oh ......... mesakaké temen. Mangka gajegé kowé lagi ngandhut ngono.”

”Inggih Pak.”

”Mengko kowé, nyaré ana ngendi.”

Aku ora bisa mangsuli, mung eluhku sing metu carocosan kang minangka dadi liruning aturku.

”Wis. wis Nak, aja nangis, mengko ngasoa ana kéné baé, kéné ana panggonan. Bu coba Hartini undangen réné, supaya ngancani Nak ......... sapa iki mau jenengé?”

”Marsini Pak.” sambungé sing putri.

”Ya tepungna baé ya Nak, jenengku Harjoasmara.”

”Inggih Pak, matur sembah nuwun sanget.”

Ora suwé katon ana sawijining kenya metu, nggawa wédang rong cangkir ing baki. Bengi iku aku sida turu ing dalemé R. Harjoasmara, pensiunan Mantri Guru Sélosari. Turuku kumpul karo Dhik Hartini kang katon sumedulur banget karo aku, ingatasé nembé kenal wis becik. Beneré aku trima arep turu ijèn ana dhipan nanging digondhèli Dhik Hartini. Mengkono uga Bapak lan Ibu Harjoasmara, aku didhawuhi ora olèh rikuh pekéwuh. Pancèn panggalihé sebrayat becik kabèh. Malah kersané Bapak Har­joasmara, aku didhawuhi terus ana Magetan dhisik, ngasokaké awak. Bapak Harjoasmara sing arep nggolèki bojoku menyang Ngerong, yèn wis ketemu arep dikandhani yèn aku ana dalemé. Kang mangka aturku mau mung goroh, kanggo samudana baé. Mula aku banjur matur akèh-akèh, yèn arep dakgolèki dhéwé. Aku ana Magetan nganti 5 bengi awit saben‑saben aku arep ne­rusaké laku digondhèli, jaré mesakaké, apa manèh Dhik Hartini nganti ngruntuhaké eluh. Aku rumangsa kepotangan kebecikan kang gedhé banget menyang Bapak Harjoasmara sakeluwarga. Bareng wis ana 5 dina lan kekuwataning awakku wis pulih kabèh, aku kepeksa mberot, nyuwun pamit, malah aku banjur diparingi klambi lan jarit kanggo salin déning Ibu Harjoasmara, déné Dhik Hartini nyangoni dhuwit, telung rupiyah kanggo sangu. Pepisahan karo Bapak Harjoasmara sakeluwarga abot banget, gawé pangondhok‑ondhoking atiku, nganti sepréné.”

Tekan semono RA. Tien Tisnowati lèrèn, merga anaké tangi nangis njaluk nusu. Trengginas R. Sukmana banjur nulungi njunjung bocahé disusokaké. Karo nusoni anaké RA. Tien Tisnowati wiwit nerusaké critané manèh.

”Sabanjuré Mas, saka Magetan aku banjur menyang Ngerong, kanthi dinunutaké motor déning Bapak Harjoasmara. Saka Magetan menyang Ngerong dalané terus ndeder banget, saupama aku mlaku ya ngrekasa banget, kiraku sedina nembé tekan, Nanging bareng motor, setengah jam wis tekan. Tekan Ngerong aku mudhun, pikirku wiwit judheg, awit ora ana sing dakjujug. Ketambahan kandhutanku bola‑bali tansah gronjalan kaya‑kaya wis arep metu baé. Aku banjur lèrèn ana sawijining warung suwung, lèrèn lungguh ana ing bangku pring, nyawang Gunung Lawu kang katon nggedangkrang ireng medèni, awaké isih ketutupan ampak‑ampak. Pikirku ngalamun tekan ngendi‑endi. Hawa kang adhem ora dakrasa. Lagi énak‑énak enggonku lungguh karo ngalamun, dumadakan banjur ana wong wadon wis rada tuwa mlebu warung kono nyèlèhaké gawané ngaso. Bareng weruh aku lan nyawang kekandhutaning wetengku banjur pitakon.

”Sianak saking pundi nggih?”

”O kula tebih Mbok, saking Caruban.” wangsulanku goroh.

”Ajeng teng pundi Nak?”

”Madosi tiyang jaler, boten pinanggih.”

”Lha wonten pundi?”

”Waunipun nyambut damel wonten Maospati, sareng kula susul dhateng Maospati, wonten ingkang criyos wonten Magetan lajeng kula susul dhateng Magetan, nanging boten pinanggih. Malah wonten ingkang criyos manawi wonten ing Ngerong ngriki. Nanging kula padosi boten pinanggih ngantos kesel, kula lajeng lèrèn wonten ngriki.”

Krungu critaku kang mung karangan baé wong tuwa mau sajaké welas karo aku.

”Sinten asmané sampeyan Nak?”

”Kula Minem Mbok.” wangsulanku goroh.

”O ditepungaké mawon nggih, kula Mbok Yotodiharjo. Lha sémah sampeyan sing dipadosi niku asmané sinten?”

”Mas Karmin Mbok.”

”Nyambut damelé onten pundi?”

”Dados mandhor ratan Mbok.”

”Kula kok dèrèng ngertos, awit yèn mandhor margi mawon kula empun tepang kabèh. Yèn mangké boten pinanggih kados pundi Nak, mangka saniki empun soré, lajeng badhé nyaré wonten pundi?”

”Kirang terang Mbok, dèrèng gadhah pondhokan.”

”Napa Nak Minem purun nyipeng onten gubug kula, awit kula melas ingkang saweg dipunkandhut punika, sajaké empun ngrekaos ngoten.”

”Inggih matur kesuwun Mbok, yèn badhé maringi pitulungan dhateng kula.”

”Nanging nggih niku, gubug kula alit tur awon.”

”Boten dados punapa Mbok, waton kénging kanggé ngaso kémawon.”

”Griyanipun tebih Mbok?”

”O boten namung niku, minggah saonjotan.”

Aku banjur ngetutaké lakuné B. Yoto, saka Ngerong nganti tekan Désa Gemutri kéné iki. Kanggoné B. Yoto mlaku ndeder semono dhuwuré mau tur karo nggéndhong barang dudu apa-apa, nanging tumrap aku ngrekasa banget, nganti bola‑bali aku dituntun déning B. Yoto.

Ya wiwit dina iku aku banjur diaku anak déning Mbok Yoto sekloron. Sekaroné tresna karo aku. Aku ana kéné ora olèh nyambut gawé apa‑apa mung ngliwet, karo dikon tunggu omah, sebab saben dina wong loro padha lunga kabèh.  P. Yoto macul ana sawahé, jam papat nembé bali, déné B. Yoto dodolan ana Pasar Ngerong, mulihé jam 3 soré. Dadi saben dina aku kijènan ora ana réwangku. Bareng enggonku ana kéné nembé 10 dina, jabang bayi sing takkandhut lair, nanging aku banjur kecandhak lara nganti kaya ngéné iki. Sejatiné nalika bubar nglairaké jabang bayi awakku wis ora kuwat, nanging rina lan wengi aku tansah nyenyuwun ing ngarsané Pangéran Kang Mahamurah lan Mahaadil, aku gelem mati, nanging samangsa aku wis ketemu karo panjenengan, awit ana prekara sing bakal arep dakaturaké. Awit ya mung panjenengan dhéwé sing kena dakprecaya lan kena dipitaya, dingèngèri anakku sing nembé lair iki. Wanguné panyuwunku mau dikabulaké déning Gusti Kang Mahawelas-asih, tandhané ora dinyana­-nyana panjenengan rawuh temenan ana kéné. Rumangsaku kaya lagi ngimpi. Ya kaya mengkené iki Mas kahananing lelakon­ku, nggugoni wong tuwa, tibané aku kasurang‑surang nganti kaya ngené iki. Dhuh Gusti Allah ingkang Mahaadil. Mugi‑mugi paringana kekiyatan dhateng titah paduka ingkang saweg kados mekaten punika.

Tekan semono rampung RA. Tien Tisnowati enggoné crita, luhé terus metu kaya udan. R. Sukmana melu ngondhok-ondhok mbrebes mili.

”Adhuh Dhiajeng adhiku dhéwé, ora nyana babar pisan, yèn sliramu bakal nglakoni lelakon kang nggegirisi kaya ngono mau. Dakarani sliramu rak tetep seneng tetep kepénak, tetep mukti,  tibané ........ adhuh ........ sing krungu critané baé melu kaya dijuwing‑juwing kaé rasané.”

”Puluh‑puluh wis begjaku Mas, bokmenawa pancèn wis kodratku kudu nandhang kaya ngené. Saiki genti Mas, apa aku kepareng krungu critané panjenengan?”

”O kena Dhiajeng, nanging lelakonku mung biasa, ora ngeres-eresi kaya sliramu.”

”Senajan kaya ngono aku kepéngin krungu Mas.”

”Ya becik rungokna ya Jeng.”

R. Sukmana banjur udut dhisik, nyedhot rokoké ping telu banjur wiwit crita, wiwitan nganti tekan pungkasan, ora ana sing kliwatan.

”Yèn ngono lelakoné Mas nasibé ya mèh padha baé karo lelakonku. Yèn ngono saiki putrané Mas wis umur 3 th ya Mas.”

”Iya bener.”

”Apa isih terus ndhèrèk embahé Mas.”

”Hé ..................... eh!”

”O ya sukur, kajaba saka iku aku, arep matur sethithik manèh apa panjenengan kersa minangkani panyuwunku sing pungkasan iki.”

”Sing pungkasan? Coba kandhakna Jeng arep ngendika apa?”

”Ngéné Mas, bokmanawa ora suwé manèh aku bakal dipundhut karo sing gawé urip. Mula saka iku sadurungé aku dipundut, aku arep pasrah menyang panjenengan arep xxdaktitipi anakku iki, kepriyé? Awit saka panyawangku ora ana manèh sing dakpitaya ngrumat anakku iki, saliyané panjenengan dhéwé. Aku percaya satus presèn yèn anakku ing tembé buri bakal bisa dadi wong kang utama, yèn olèh dhidhikan panjenengan. Anakku anggepen kaya déné putra panjenengan dhéwé sukur bagé diseduluraké karo Sutrisna.”

”Ah Jeng bok aja sok ndhisiki karsané sing Mahakuwasa.  Awit pati urip iki sing kagungan mung Panjenengané, aku kabèh mung saderma.”

”Kuwi bener Mas, anané aku nganti banjur matur sing kaya mangkono mau, awit laraku sepisan ji iki kaya‑kaya wis ora kena ditambani manèh. Sukur aku isih diparingi umur dawa malah bungah. Mula anggonku nganti matur sing kaya ngono mau mung saupama.”

”Iya Jeng Insja Allah sabisa‑bisa bakal dakèstokaké lan bakal dakleksanani. Aku ora kabotan minangkani panjalukmu iki. Donya akérat lair batin. Mula wiwit dina iki, putramu wis dakrengkuh kaya déné anakku dhéwé.”

”Trima kasih banget Mas.”

”Lha putramu iki apa wis kok wènèhi jeneng Jeng?”

”Durung Mas. Sarèhning anakku saiki iki wis dakpasrahaké karo panjenengan, kang minangka dadi gantining wong tuwané, mula bab jeneng dakpasrahaké panjenengan, aku ndhèrèk baé.”

R. Sukmana ora mangsuli, banjur mikir‑mikir sedhéla.

”Yèn ngono, saupama dijenengi Sukmanawati baé kepriyé Jeng?”

”Aku mung ndhèrèk baé Mas, kuwi ya apik. Sukmanawati. Sukmana, njupuk asmané panjenengan, Wati njupuk jenengku sing buri. Panjenengan teka pinter ngarang jeneng Mas.” wangsulané karo mèsem, R. Sukmana nimbangi mèsem.

”Saiki genti aku sing arep nduwèni panjaluk karo sliramu Jeng, apa sliramu ya kersa minangkani penjalukku iki?”

”Arep kagungan pamundhut apa Mas, coba ngendika, yèn bisa mesthi dakleksanani.”

”Ngené ya Jeng. Nasibku lan nasibé sliramu iki padha, liré sliramu saiki lagi nandhang susah, semono uga aku. Saiki saupama ati loro sing sedhih mau banjur dikumpulaké manèh dadi siji, kiraku bisa dadi jalaraning bali menyang marganing katentreman, idham‑idhaman kita kang wis ambyar, bisa kasembadan, kepriyé Jeng?”

”O ............  alah Kangmas sumedhot banget rasaning atiku bareng aku krungu pangandikamu sing kaya mangkono. Wiwit biyèn mula aku rak tresna lair batin karo panjenengan, nganti sepréné katresnan mau isih panggah wutuh, malah saya tambah gedhé. Lair batin ora ana priya ing alam donya iki sing daktresnani, kajaba mung panjenengan dhéwé. Dadi bab pamundhut panjenengan sing kaya mengkono mau aku matur sembah nuwun banget, déné Kangmas isih tetep panggah katresnané karo aku, ora luntur, nganti kersa arep ngukup wong kang sabeneré wis ora aji kaya aku iki. O ........ Kangmas Sukmana gegantilaning atiku. Nanging pamundhuté Kangmas iki mau aku kepeksa ora bisa minangkani, sebab aku saiki wis ora suci wis kotor, maduku wis diisep déning  kombang liya, mula aku ora bisa minangkani.”

”Dhuh Dhiajeng kumalaku dhéwé wong ayu. Tumrapku sliramu isih tetep suci murni ora béda kaya sing dhisik.”

”Klèru Mas, panjenengan klèru, aku wis dudu kenya manèh, lan wis kotor kaya ngéné.”

”Sanajan kaya ngono Dhiajeng, sliramu tetep suci murni tumrapku. Biyèn lan saiki ora ana bédané Jeng. Biyèn sliramu dadi memanikku lan saiki iya tetep dadi memanikku.”

”Adhuh  matur nuwun banget Mas, déné panjenengan isih sudi arep ngukup menyang ragaku sing wis rusak kaya ngéné iki. Yèn wis dadi kersané Kangmas kaya mengkono aku ya mung kari ndhèrèk baé.”

”Dadi Dhiajeng kersa minangkani panjalukku iki?”

RA. Tien Tisnowati mung mangsuli sarana manthuk. R. Sukmana saking senengé banjur gapyuk, RA. Tien Tisnowati dirangkul kanthi adus luhing katresnan lan kasenengan RA. Tien Tisnowati diarasi tansah lenggana baé.

”Yèn ngono, kapan kita padha boyong mulih Dhiajeng?”

”Mulih menyang endi Kangmas?”

”Menyang Sala.”

”O aja Mas, aja menyang Sala, aku wis ora arep cedhakan karo wong tuwaku.”

”Yèn ngono beciké menyang endi Jeng, aku mung kari manut. Kutha endi sing koksenengi?”

”Yèn aku milih Kutha Magetan baé Mas, senajan kuta cilik nanging reja, tur hawané sedhengan kagem panjenengan dhéwé kepénak, cedhak sawangan sing asri‑asri.”

”Yèn kersamu mengkono iya becik Jeng, aku mung manut.”

”Yèn ngono sésuk‑ésuk aku dakmudhun menyang Magetan golèk omah dhisik ya Jeng?”

”Panjenengan arep golèk sewan Mas?”

”Ora Jeng, yèn bisa malah arep tuku utawa gawé katimbang nyéwa.”

”Aku setuju Mas. Aku ya isih duwé barang‑barang ana ing cepuk iki, kiraku yèn kanggo mundhut omah sapekarangané wis bisa olèh.”

”Bab dhuwit aku ya wis ana Jeng. Dené bab barang-barangmu bèné tetep wutuh bésuk kena kanggo putramu Sukmanawati yèn wis gedhé.”

”Matur nuwun Mas. Yèn ngono beciké bésuk padha resik-resikan ana Pangulu Magetan baé ya Mas?”

”Iya becik Jeng.”

”Iki wis jam pira Mas?”

”Jam loro kliwat Jeng, ana apa ta?”

”Mbok Yoto sedhéla manèh bakal bali. Mengko aku arep kandha, yèn Kangmas kuwi ya bojoku sing lagi dakgolèki wis bisa ketemu, karebèn Mbok Yoto sakloron bungah. Karo manèh enggonku dora sembada, dadi ana nyatané.”

”Ya sakersamu Jeng, aku manut baé. Awit sanajan nyatané durung resmi, sliramu wis dakanggep garwa idhéalku.”

”Yèn ngono beciké Kangmas kudu ana kéné terus.”

”Iya bener Jeng, mengko soré aku dakpindhah mréné, wong saka kéné ya ora pati adoh ngono.”

Ngarepaké jam telu kurang, seprapat Mbok Yoto nembé teka, banjur dikenalaké karo R. Sukmana. Dikandhakaké yaiku sing lanang, sing digolèki wis ketemu. Mbok Yoto dadi bungah.

Semono uga Pak Yoto, bareng wis ketemu ya dikandhani mèlu bungah.

”Anu Pak utawi Simbok, kanggé sawetawis dinten kula kepeksa taksih badhé ngrusuhi wonten ngriki riyin, ngantos bojo kula mantun sakité.” celathuné R. Sukmana karo Pak Yoto sakloron.

”Lha mbok inggih ta Mas, bok kanggé saterusé kula inggih bingah mawon, mandar kula bingah onten réncangé. Cekaké ampun samar.”

”Matur nuwun sanget Pak.”

”Sami‑sami Mas. Napa Simasé ajeng énggal‑énggal kondur ngaten?”

”Dèrèng Pak, ngentosi yèn bojo kula empun mantun.” 

”Napa ajeng kondur dhateng Caruban?”

”Inggih Pak, tiyang sampun lami nilar griya, mindhak risak boten onten sing dipasrahi.”

”Ning nggih niku Io Mas, gubugé bapaké niki rupiné kados ngaten.”

”Betahipun rak kénging kanggé tilem ta Pak.”

Ora suwé Mbok Yoto mbanjur ngladèkaké wédang 4 cang­kir saknyamikané. Sawisé iku banjur njunjung Sukmanawati, diléla‑léla tetembangan Kinanthi merga banjur nangis.

Pitik tulak pitik tukung

tutulaking jabang bayi.

ngedohaké cacing racak.

sarap sawané sumingkir.

Si tukung mangungkung ngarsa.

situlak bali ing margi.

Si jabang bayi punika.

kekasihé Hyang Widi.

rineksa ing Malaekat.

dènemong ing Widadari.

pinayungan ing Hayng Sukma.

Kinebutan para Nabi.

Sakathahé Wali kutup.

ngulama lan para mukmin.

samia angreksa si jabang bayi.

mila tebih ing sesakit.

sirna larané si jabang.

walagang slamet si bayi.

”Nah rak meneng, ta putuku cah ayu iki, adhuh manisé, lambéné mèngèr‑mèngèr abang, menik‑menik,” mangkono panguda­ngé Mbok Yoto.

RA. Tien Tisnowati lan R. Sukmana mèsem bebarengan.

”Anu Mbok, mangké kula digawèkaké jenang abang putih nggih, ajeng kanggé bancaki, damel jeneng wayahé niku.” celathuné RA. Tien Tisnowati karo Mbok Yoto.

”Badhé disukani asma sinten putrané niku Nak Minem.”

”Sukmanawati, Mbok.”

”Biyuh‑biyuh apik temen jenengé niku, nggih ta mangké kula damelaké jenang abang putih, ampun kuwatir. Mangké boten trima niku mawon, ajeng kula damelaké sega kluban pisan, kanggé bancakan tangga tepalih. Sethithik-sethithik yèn dianani, mesakaké putu kula sing ayu tunik‑tunik niki. Rak enggih ngoten ta Nggèr putu kula sing ayu? Inggih yeyes cimbah, benjing kuya lak caged macak‑macak ta Bu.”

Mengkono wangsulané B. Yoto karo ngémba‑émba kaya bocah cilik sing durung bisa omong. RA. Tien Tisnowati lan R. Sukmana mung mèsem pandeng-pandengan. Bengi iku R. Sukmana pindhah ana omahé P. Yoto, nunggoni RA. Tien Tisnowati, kang awaké sok panas sok adhem. Mula mèh sewengi ora turu, awit banget welasé weruh larané RA. Tien Tisnowati mau. RA. Tien Tisnowati dhéwé turuné mung sadhéla‑sadhéla, bola‑bali tansah ngruntuh, terkadhang kaya wong kagèt kaé.

Mbok Yoto tansah ndremimil ngidung lirih, ngétung jenenging lelembut, kidung panulaking wong lara, supaya énggal saras. Tembangé Sinom Logondhang. Sanajan wis tuwa nanging swarané isih kepénak, gawé sengsemé sing krungu.

Kang riyin lelembut wétan.

Durganeluh Maospait.

Lawan raja Baureksa.

Iku ratuning dhedhemit.

Sang Locala Kedhiri.

Ing Panggunggung si Abur‑Abur.

Sapujagat king Jipang.

Madiun sang Kala Sekti.

Pan si Korèng lelembut ing Panaraga.

Sidakaré ing Pacitan.

Kedhuwang si Klenthingmungil

Héndra Yaksa ing Magetan.

Jenggala si Tunjungpuri.

Sétan Telaga Pasir.

Pragota Kartasura

Cirebon Sétan Kaberi.

Drembanon ingkang aneng Purbalingga.

Sinabetaken mangétan.

Ana lara teka bali.

tinulak bali mangétan.

mengidul panyabet nèki.

na lara teka bali.

tinulak bali mangidul.

ngulon panyabetira.

pan tinulak bali mengétan kang lara.

Mangalor panyabetira.

ana lara teka bali.

tinulak ngalor parannya.

manginggil panyabet nèki.

na lara teka bali.

tinulak bali mendhuwur.

manglsor panyabetnya.

ana lara teka bali.

pan tinulak bali mengandhap kang lara.

”Kangmas durung saré?” swarané RA. Tien seret lirih.

”Durung Jeng, lagi ngrungokaké B. Yoto olehé ura‑ura. Ana apa?”

”Wis mbok saréa ta Mas, mundhak sésuk ngantuk.”

”Aku ora bisa turu Jeng, wong kowé bola‑bali pijer ngruntuh baé. Sésuk dakundangaké dhokter ya Jeng?”

”Dhokter saka ngendi Mas?”

”Saka Magetan.”

”Adhuh Mas, ora susah. Sésuk pundhutna pil kéniné baé, bokmanawa bisa énggal mari.”

”Adhem Jeng?”

”Iya Mas, kadhang‑kadhang sok panas, sirah cekot‑cekot krasa ngelu.”

”Digosok balsem ya Jeng?”

RA. Tien Tisnowati manthuk. R. Sukmana banjur jupuk balsem, nuli digosokaké pilingané kanthi alon‑alon lan ngati-ati banget. RA. Tien Tisnowati mung tansah mandeng baé mripaté adus eluh.

”Wis ora susah muwun Jeng, mudhak saya gawé sedhihing atiku.”

”Enggonku nangis iki, nangisi panjenengan kok Mas.”

”Nangisi aku? Apa sababé?”

”Mesakaké.”

”O ..............  wis ora susah dipikir Jeng, saréa wis bengi.”

”Sukmanawati ora ngompol Mas?”

”Ora, nembé baé daktiliki.”

RA. Tien Tisnowati banjur mapan turu, mripat direm­-remaké, nanging meksa ora bisa turu. Déné R. Sukmana tetep lungguh ana ing sandhingé katon prihatin banget. Ngantuking mripaté lan sayahé ora dirasakaké saking gedhéning katresnané karo sing lagi nandhang lara.

Ésuké jam 6 R. Sukmana sida budhal menyang Magetan. Jam 12 awan nembé bali bungah weruh RA. Tien Tisnowati wis bisa menyat, lagi mondhong Sukmanawati karo nusoni.

”Kok nganti awan Mas nembé kondur?”

”Iya Jeng awit mau karo milang‑miling golèk omah pisan.”

”Olèh Mas?”

”Olèh Jeng ana kampung Selasari, omahé gebyok, pekarangané jembar, papané kepénak.”

”Nyéwa apa sida mundhut Mas?”

”Tuku Jeng, malah wis dakbayar pisan, coba pirsanana iki Io kohiré lan kwitansiné.” karo ngulungaké kohir lan kwitansi.

”Kok larang temen Mas?”

”Kuwi wis klebu murah Jeng, awit pekaranganané jembar tur ana pinggir dalan gedhé pisan. Malah niyatku omahé arep dakbubrah, arep dakyasakaké sing anyar, cilika yèn gedhong.”

”O ..............”

”Mula sliramu énggala saras ta Jeng, bésuk bisa mriksani. Malah aku dhèk mau ya wis nemoni anèmer sing sok mborongi omah, yèn gawé omah gedhong jaréné bisa rampung ing dalem 2 wulan.”

”Kangmas ya wis dhawuh nggawé?”

”Uwis Jeng perluné sisan gawé, dadi suk mung kari dienggoni baé.”

”Ya muga‑muga baé aku énggala pinaringan waras ya Mas bisa ngenggoni omah anyar, urip kepénak.”

Nanging idham‑idhamané R. Sukmana kang nedya arep urip bebarengan karo RA. Tien Tisnowati mau ora bisa klakon manèh, malah ambyar, lebur tanpa dadi. Awit larané RA. Tien Tisnowati mundhak dina saya mundhak ngrekasa banget, nganti pet ora doyan mangan apa‑apa. R. Sukmana sasat awan bengi terus tetugur ana sandhingé kanthi prihatin. Apa manèh bareng nyumurupi yèn RA. Tien Tisnowati bola‑bali tansah ora éling, atiné kaya dirontog‑rontoga. Awak sakojur wis krasa anyep kabèh, ketegé kurang, praèné wis aclum, lambéné wis katon biru, gunemé abot lan seret. Weruh kaya mengkono mau R. Sukmana wis ngedhap atiné. Gèk Pak Yoto lan Bok Yoto lagi golèk dhukun durung padha mulih.

”Mas  gorokanku teka garing temen, apa ana wédang?” mengkono celathuné RA. Tien Tisnowati wayah jam 10 bengi karo R. Sukmana sing isih tetep tugur ana sandhingé.

”Arep ngombé Jeng?”

”Iya Mas, gorokanku teka krasa salit banget.”

R. Sukmana banjur énggal‑énggal menyat ngiling wédang terus diombekaké, awit RA. Tien ngombé dhéwé ngrekasa.

”Nah, rada logro sethithik gorokanku.”

”Sukur. Dhahar bubur apa piyé Jeng?”

”Ora ................... Mas, ora kepéngin.”

”Didhahari sithik‑sithik ya Jeng, karebèn ora kosong.”

”Emoh Mas, ora kepéngin.”

”Dhahara pil vitamin baé ya Jeng?”

”Ora ............... Mas, ora ..................... ! Adhuh Mas, sirahku tulung sangganen Mas, rasané teka arep tiba ngéné, pandelenganku pating klepyur peteng.”

Trengginas R. Sukmana banjur nyandhak RA. Tien Tisnowati dipangku, sirahé dipijeti alon‑alon. Nganti suwé RA. Tien Tisnowati durung bisa éling, awaké nuli dioyog‑oyog, meksa ora éling, R. Sukmana ora tahan weruh kahanan sing nyedhihaké mau, mripaté wiwit kembeng luh, wusana luhé wiwit saka setètès tumètès nibani rainé RA. Tien Tisnowati. RA. Tien Tisnowati kagèt bareng ketiban luh. Banjur wiwit ngelèkaké mripaté weruh R. Sukmana lagi nangis. Lambéné obah‑obah arep guneman rasané seret gunemé pedhot‑pedhot.

”Mas ............... Mas ................ Mas.” gunemé wis jero lirih.

”Apa Jeng, gegantilaning atiku, ana apa?”

”Mas .............. kaya ............. kaya ............... aku .......... wis .........  ora kuwat ................. manèh .... awak ................  awak .......... ku ............. wis ...... krasa ................. lemes ................... kabèh ....... ora bisa ................. obah .....  Bok  ................. menawa  .......................  wis ....................... tekan ............ titimangsaku .................  Mas, ................... aku ........................ wis .................. ora ...................  kuwat .................. Mas ...................... mangsa ................ bodhoa ............  putramu ...............  Suk .............. ma .................  na ...........  wa ........... ti.

”Jeng .................  Jeng, sing éling Jeng éling.” Wangsulané R. Sukmana trenyuh.

”Aku ............ isih ..................... éling Mas. O ....................... anakku  ................ gegantilaning ............... nyawa ............... ku ............... kowé  ...................... kepeksa  dak  ........ tinggal.”

Tekan semono RA. Tien Tisnowati nolèh, nyawang Sukmanawati sing lagi turu angler. Kaya‑kaya Sukmanawati ngerti, banjur mak plengèh gumuyu saclèrètan. RA. Tien Tisnowati genti nyawang R. Sukmana manèh.

”Mas .............. coba putramu .................... Sukmanawati ................... junjungen .................. mréné ............ sedhéla  ................  aku kepéngin ngarasi.”

R. Sukmana banjur mbopong Sukmanawati dicedhakaké, nuli pipiné sing katon ginuk‑ginuk diarasi, lambéné, bathuké.

”Wis ................. Mas .................. wis ................. cukup.”

Sukmanawati kaya ngerti, banjur mak plengèh mèsem sakeclapan. Bubar kuwi nuli dibopong manèh déning R. Sukmana, diturokaké.

”Wis ................ Mas ....................  karia ....................... sugeng .......... Katresnan panjenengan ................. dak ....................  gawa ............... bali  .................... menyang ....................... pangayunaning ................. Pangèran .......... aku .................. nyuwun ................... pamit ..................... Kang  ............ mas .......................... dak ......................anti‑anti ................. ana ............. lawanging ....................... alam .....................  langgeng  ..................... Kanggo  ..................... sanguku  .......................... Mas .................. lathiku ................ arasen ..................  sakecupan  .................... bèné ................ kepénak.”

R. Sukmana sumedhot dingkluk ngaras latiné RA. Tien Tis­nowati. Bareng‑bareng karo tumèmpèling lathi padha lathi, sanalika iku uga, mak les ............... RA. Tien Tisnowati yitmané musna, bali menyang pangayunaning Pangèran. Layoné katon gilang-gilang, kaya wong turu, lambéné mèsem praupané malih katon sumringah.

R. Sukmana njerit ngrungkebi layoné RA. Tien Tisnowati sing wis kaku. Bareng‑bareng karo panjerité R. Sukmana. Sukmanawati kagèt karo nangis cengèr‑cengèr .......... lan binareng tekané P. Yoto sakloron, sing, ngirid dhukun. P. Yoto sakloron njenger domblong ora bisa guneman, weruh lelakon kang nrenyuhaké mau.

B. Yoto éling, krungu tangisé Sukmanawati. Grégah mlayoni, Sukmanawati terus diemban. Déné P. Yoto banjur ngoyog-oyog R. Sukmana sing lagi ora éling.

Nganti seminggu R. Sukmana kaya wong linglung, lungguh ngadhepi kuburané RA. Tien Tisnowati kang isih anyar. Donya rumangsané wis peteng, wis samun, sepi. Atiné kemba, kecuwan awit idham‑idhamané kang pungkasan ambyar lebur, tanpa lari. Atiné nglokro wis ora betah urip ana alam donya, kepéngin nusul menyang RA. Tien Tisnowati sing wis ndhisiki.

”Dhuh Dhiajeng, memaniking atiku ..................... entènana, pun kakang wis ora kuwat nahan kasedhihan sing kaya mengkéné iki. Entènana Dhiajeng entenana ......”

Kaya mengkono sambaté R. Sukmana memelasi, nrenyuhaké sing krungu, karo ngrungkebi maejan.

”Dhuh Gusti  mugi‑mugi cinupeta kémawon nyawa kula énggal-énggal, awit kula boten kiyat nampi cobi, ingkang kados makaten agengipun. Dhuh Gusti ................  welasana dhumateng titah paduka punika  .............. !”

R. Sukmana saya katon sedhih banget. Dumadakan kagèt, rumangsané weruh kuburané RA.Tien Tisnowati mlekah, lan ora suwé banjur katon ana wewujudan kaya wewayangané RA. Tien Tisnowati, metu saka kubur, ngadeg ana ngarepé R. Sukmana ulaté sumringah bening karo celathu mengkéné.

”Mas .................. panjenengan élinga, yèn panjenengan nusul aku, la sapa sing arep ngemong Sukmanawati? Apa panjenengan lali karo sumpah panjenengan?”

Mak Jenggirat R. Sukmana kagèt saka ngalamuné, wewayangané RA. Tien Tisnowati ilang, kubur tetep isih wutuh ora amblong. Grégah pikiré kaya ginugah, éling ing sakabèhé. Kanthi lemes R. Sukmana banjur ninggal kuburané RA. Tien Tisnowati,  bali menyang pondhokané.

Ya wiwit iku R. Sukmana prasetya wis ora nedya arep  omah-omah, mung arep ngemong Sukmanawati. Let sepuluh dina  R. Sukmana banjur pamit, lunga saka omahé P. Yoto, niyaté arep mulih menyang Sala. Sukmanawati diemban. Sadurungé ninggalaké Désa Gemutri luwih dhisik merlokaké tilik menyang kuburé RA. Tien Tisnowati. Bareng wis krasa marem terus lunga. Pak Yoto sakloron mèlu trenyuh atiné.

IV. KUMANDANGING KATRESNAN.

Ubenging donya kaya cakra manggilingan, mubeng terus. Ana ésuk ana soré, ana awan ana bengi, ana minggu ana sasi, ana sasi ana taun, terus mubeng, ora  lèrèn‑lèrèn. Kahananing alam donya uga ora langgeng répolusi, mbledhos nggegirisi banget, kaya arep ngobong‑ngobonga donya. Éropah kobong. Jerman nggempur Polandia. Inggris lan Perancis ngumumaké perang karo Jerman. Rusia nggempur Finlandia. Taun 1940 saya ngambra‑ambra. Jerman nggempur Denmark lan Norwegia terus negara Landa, Belgia lan Luxemburg, terus Perancis nuli Rumania. Kasusul manèh Italia ngumumaké perang karo Perancis lan Inggris, banjur nggrempur Yunani ing th. 1941 Jerman saya ndadra nggempur Yugoslavia lan Yunani terus ngrangsang Rusia. Jepang mèlu‑mèlu ngebom Pearl Harbour, ngumumaké perang karo Inggris lan Amérika. Tiongkok gumrégah ngumumaké pe­rang marang Jepang, Jerman, lan Itali.

Taun 1942 Jepang saya ndadra, ngrangsang Hindia Landa, digawé karang abang. Landa teluk tanpa perjanjian, pasrah bongkokan marang Jepang tgl. 8 Maret 1942. Amérika ngamuk, Jepang dibom Atoom. Jepang kalah pasrah bongkokan. Tgl. 17 Agustus 1945 Bung Karno lan Bung Hatta memproklamiraké  Indonesia Merdeka. Tentara Nica teka mboncèng Inggris. In­sidhèn gendéra ing Surabaya mlethus, jumedhuling dina Pahlawan tgl. 10 Nopember 1945. Nganti Clas I-II ditandhatangani ora ana kasilé, Landa saya mburog, banjur kesusul perjanjian Linggarjati lan KMB. Nanging Landa tetep ngotot, nganti Dewan Keamanan mèlu cawé‑cawé. Perang sirep, rakyat akèh sing dadi korbaning perang.

Ibuné R. Sukmana uga dadi korban, kena mimising mungsuh ana Magetan, awit wis pindhah saka Sala, kumpul dadi siji ana Magetan. Wektu semono Sutrisno wis gedhé wis umur 11 taun, déné Sukmanawati 8 taun. Praupané wis presis kaya jenaté ibuné, kaya jambé sinigar.

Tekan semono critané RS. Ranuasmara dipunggel, awit krasa ngelak gorokané. Déné Sri Éndah Wahyuningsih katon sedhih atiné krungu crita sing nrenyuhaké, nganti mèlu ngetokaké luhé.

Nganti suwé padha meneng‑menengan.

”Ah mesakaké banget ya Pak lelakoné R. Sukmana mau. Saupama R. Sukmana ora tresna lair batin karo RA. Tien Tisnowati, kiraku ora gelem ngemong Sukmanawati. Yèn ngono pokok‑bakuné sing salah iku wong tuwané RA. Tien Tisnowati dhéwé. Ya kaya ngono mau akibaté kawin peksan.

”Pancèn, isèn‑isèninng alam donya kuwi kebak lelakon rupa-rupa Ndhuk, ana seneng ana sedhih, ana ésuk ana soré, ana awan ana bengi, kabèh mau wis dadi rerengganing isining alam donya. Nanging kowé aja nyalahaké wong tuwané RA. Tien Tisnowati, kabèh‑kabèh mau mung lagi dadi lelakon.”

”Lha sabanjuré critané kepriyé Pak, terusé, jaré ana gegandhèngané karo lelakoné ibuku lan aku.”

”Sarèh dhisik Ndhuk, dakkandhani ya, pancèn isih ana terusé,  lan ana gegandhèngané karo lelakonmu dhéwé. Bareng Sukmanawati wis umur 5 taun banjur ora ana.”

”Adhuh teka mesakaké temen Pak, Sukmanawati kuwi, yèn ngono dadi wis mati?”

”Ora mati ngono Ndhuk. Enggoné ora ana iku sebab sering lelaranen baé, wusana jenengé banjur diganti.”

”O ngono ta Pak, tiwas aku mèlu kagèt lan sedhih. Sapa Pak gantiné jenengé mau?”

”Gantiné yaiku ....................  Sri Éndah Wahyuningsih.”

”Apa Pak? Yèn ngono aku dhéwé iki Sukmanawati?”

”Iya bener Ndhuk.”

”Adhuh  ................ Pak .................  Pak!”­

Sri Éndah Wahyuningsih nangis sesenggrukan karo ngrungkebi pangkoné RS. Ranuasmara.

”Wis Ndhuk aja nangis mundhak gawé trenyuhing atiku. Puluh-puluh kabèh lagi padha ginawé lelakon.”

Sri Éndah Wahyuningsih menyat ngusapi luhé banjur pitakon manèh tembungé.

”Lha Mas Sutrisno saiki ana ngendi Pak?”

”Kangmasmu ya ngono, sarèhné sering laranen, bareng umuré 8 th. dadi bareng‑bareng karo kowé, jenengé banjur dakganti Susilo.”

”O ................ ngono ta Pak tibané Mas Susilo iku Mas Sutrisno ta? Lha R. Sukmana saiki ana ngendi Pak?”

”R. Sukmana saiki ora adoh saka kéné panggonané Ndhuk.”

”Ora adoh saka kéné?”

”Iya.”

”Ana kampung ngendi Pak? Apa ana Kauman, apa ana Kebonagung, apa ana Krapyak? Aku teka kepéngin ngabekti karo panjenengané iku.”

”O Ndhuk, dalemé R. Sukmana iku ana Selasari kéné. Coba éling‑élingen critaku mau. R. Sukmana rak tuku omah sapakarangané ana Selasari, omahé gebyog dirombak dadi omah gedhong, rak ya kaya mengkono ta?”

”Iya bener Pak. O  yèn ngono apa panjenengan dhéwé Pak, R. Sukmana kuwi?”

”Iya bener Ndhuk. Lha déné teka pinter anggonmu mbatang.”

”Adhuh .............. !”

Sri Éndah Wahyuningsih njerit ngrungkebi RS. Ranuasmara kanthi luwih dening sedhih. RS. Ranuasmara dhéwé mèlu sumedhot penggalihé karo ngelus‑elus rambuté Sri Éndah Wahyuningsih, trenyuh. Trenyuh kélingan menyang lelakon kang wis kelakon kang nyedhihaké ati.

Saiki Sri Éndah Wahyuningsih nembé ngerti yèn RS. Ranuasmara mau tibané R. Sukmana Ranuasmara, priya sing kapedhotan katresnan karo ibuné, sing nggulawenthah dhèwèké wiwit bayi tekan saiki‑iki, nganti bisa cekel gawé. Dadi sakabèhing penjaluké ibuné mau wis dileksanani kabèh, kanthi becik‑becik. Lan nganti sepréné nyatané bapaké angkat mau banjur ora kersa krama. Semono gedhéning sih katresnané wong tuwané angkat karo ibuné, kumandhanging katresnan isih Iumèngkèt ing panggalihé lan disimpen terus nganti yuswané wis sepuh.

Ngélingi kaya mengkono mau, Sri Éndah Wahyuningsih saya gedhé banget bektiné karo wong tuwané angkat, awit rumangsa kepotangan gedhé banget, kepotangan kabecikan kang ora bisa disauri karo donya brana apa baé.

”Pak aku nyuwun pirsa, lha Pak Yoto lan bok Yoto kaé sapa?”

”O kaé sing dipondhoki ibumu biyèn nalika nglairaké kowé. Bareng aku wis manggon ana kéné, dhèwèké banjur dakundang mréné, malah ana kéné ora dakanggep kaya batur, nanging dakanggep kaya keluwargaku baé.”

”O ............... yèn ngono mengko awas, dhèwèké mesthi arep taksrengeni, teka ora gelem crita bab lelakonku iki.”

”Aja koksrengeni Ndhuk, awit dhèwèké ora salah, lan pancèn wis dakwanti‑wanti ora kena crita karo kowé bab lelakoné ibumu.”

”O ............... ngono ta Pak, yèn ngono P. Yoto sakloron pantesé dakwènèhi bintang ya Pak. Kajaba pitulungané wis gedhé karo swargi ibuku kena dipitaya temenan.”

”Ya sakarepmu Ndhuk. Kapindhoné Ndhuk, sarèhning bapak iki wis tuwa lan wis tutug enggoné momong kowé, nganti sadadi­-dadiné, lan piwelingé swargi ibumu wis dakleksanani kabèh sabisa‑bisaku. Nyatané kowé wis gedhé kaya ngono. Mung ana saprakara manèh sing durung dakkandhakaké karo kowé, mula rungokna ya Ndhuk.”

”Iya Pak, ana dhawuh apa manèh?”

”Aku mau rak wis omong, yèn aku iki wis tuwa, sedhéla manèh embuh kapan, embuh ésuk, embuh soré, aku mesthi bakal dipundhut bali menyang ngarsané Pangéran, ninggalaké kowé lan Kangmasmu Susilo. Mangertia, éyangmu, RB. Jayèngsubroto iku saiki isih sugeng, dalemé ya isih ana ing Tamtaman Sala. Beciké saungkurku kowé sowana mrana, awit ala­-ala isih éyangmu dhéwé.”

”Ah ora Pak, awit sing gawé jalaran nganti ana lelakon kaya ngéné iki ya merga saka tindaké éyang. Kapindhoné salawasé aku urip, durung tau weruh karo panjenengané, kosok baliné panjenengané ya ngono. Kaping teluné, wiwit aku lair, terus ana astané panjenengan Pak. Emoh Pak, aku emoh sowan mrana.”

”Aja kaya ngono Ndhuk, sing uwis ya uwis, aja kokpikir. Kabèh manungsa iku mesthi padha kedunungan ing luput ora bisa ora.”

”Yèn pancèn éyang tresna karo aku, apa sababé ora banjur nggolèki ibu utawa aku, nganti ibu dadi séda sengsara kaya mengkono?”

”Mesthiné éyangmu ya kliwat saking enggoné nggolèki karo ibumu, ananging pancèn ibumu dhéwé sing tansah ngadoh, ora gelem bali menyang Sala.”

”Enggoné ibu ora kersa kondur kuwi ana beneré Pak, awit sing gawé sengsara ya saka éyang. Saupama biyèn kepareng dadi garwané bapak, rak ora dadi kaya mengkono.”

”O ................ Ndhuk aja kaya ngono, aku mau rak wis omong, yèn jenenging manungsa kuwi mesthi padha kadunungan salah. Kiraku bubar ana kaya mengkono, penggalihé éyangmu kiraku ya getun, aku bisa mesthèkaké. Mula kaya ngapa bungahé yèn kowé gelem sowan mrana, awit éyangmu ora kagungan putra saliyané ibumu.”

”Yèn aku ora diakoni, utawa banjur diarani wong ngaku-aku kepriyé Pak?”

”Tangèh lamun Ndhuk, awit ana sawijining barang tinggalané ibumu, sing bakal nuduhaké yèn, kowé pancèn bener wayahé.”

”Kuwi ya isih durung bisa kanggo pathokan Pak, awit barang mau bisa uga diarani nemu baé.”

”Kuwi bener. Isih ana menèh barang kanggo nguwataké bukti bab nyatané Ndhuk.”

”Apa Pak?”

”Layangku, lan layang‑layangé ibumu.”

”Saupama meksa ora dipercaya kepriyé Pak?”

”Yèn pancèn wis ora kersa ngaku, kowé ya énggal‑énggal balia mréné. Nanging bab iku tangèh lamun Ndhuk, yèn nganti éyangmu arep nolak karo kowé.”

”Sebabé apa Pak?”

”Praupanmu, wis presis padha karo ibumu.”

”Praupanku, wis presis padha karo ibuku.”

”Iya.”

”O ............ yèn ngono beciké karo panjenengan baé Pak kepriyé, sowan mrana?”

”O, ora Ndhuk, cukup kowé dhéwé baé. Mula yèn tita kowé ditolak tenan ya ora dadi apa, balia mréné manèh, wong  omah iki sing duwé ya kowé karo kangmasmu Susilo.”

”Iya Pak, yèn kaya ngono aku ndhèrèk wis.”

”Lha rak ngono. Mula coba jupuken pethi cilik sing daklak kaé, ana jero lemari gawanen mréné.”

”Iya Pak.”

Sri Éndah Wahyuningsih banjur jupuk kothak cilik sing dilak, banjur diaturaké bapakné angkat. Pethi ditampani, laké dithèthèl banjur dibukak, ing jero ana isiné layang siji lak‑lakan, lan cepuk. Cepuk dijupuk, nuli dibukak, ing jero isi barang mas inten, kang wujud gelang, kalung, sak liontiné sing ditrètès berliyan, lan suweng mata inten. Sri Éndah Wahyuningsih njenger sumIengeren weruh barang‑barang mau.

”Iki kabèh barang‑barangmu dhéwé Ndhuk, tinggalané ibumu dikon mènèhaké kowé. Mula barang‑barang iki tampanana.”

Sri Éndah Wahyuningsih tangané ndhredheg, bungah ya sedhih nampani barang‑barang mau, tinggalané ibuné.

”Iki kabèh enggonen, yèn kowé sowan menyang dalemé éyangmu. Kowé bakal diaku. Lan layang iki aturna pisan.”

”Iya Pak ya.”

”Isih ana manèh piwélingku karo kowé Ndhuk, samangsa-mangsa aku wis dipundhut karo sing Mahakuwasa aku mung titip Kangmasmu Susilo aja koktukari, awit wis lola. Malah daksuwun muga‑muga kowé tetepa ana sandhingé kangmasmu selawasé, nyambung balung pisah lan nerusaké kumandhanging katresnanku. Aku oraa klakon karo ibumu yèn Susilo klakon runtung‑runtung karo kowé aku wis bungah wis lega. Semono iku yèn kowé nyarujuki lan tresna karo kangmasmu, déné yèn ora, aja kok peksa, awit yèn barang peksan iku bakal ora becik, bisa njalari kaya lelakoné ibumu dhéwé.”

Sri Éndah Wahyuningsih tumungkul semu isin lan karanta-ranta bareng krungu pangandikané bapaké angkat, sing kaya mengkono mau.

”Pak bab siji iki aku durung bisa ngaturi wangsulan saiki iki, awit bab mau mung kari gumantung ana kersané Kang­mas Susilo dhéwé.”

”Iya, iya Ndhuk, aku wis ngerti sing kok karepaké iku. Ya muga-muga baé Kangmasmu Susilo banjur éling nduwèni krenteg karo kowé. Muga‑muga kumandhanging katresnanku karo ibumu, lumuntura menyang kowé lan kangmasmu. Lan sapungkurku, layang ana ngisor bantalku iki jupuken, wènèhna menyang kangmasmu.”

Sri Éndah Wahyuningsih sumedhot atiné.

”Iya Pak bakal dakèstokaké kabèh dhawuhmu.”

Kaya pancèn wis pinasthi mung tekan semono garisé RS. Ranuasmara, bubar crita sing akèh‑akèh mau, banjur anteng, mripaté nyawang Sri Éndah Wahyuningsih, banjur merem manèh, nata ambegan, RS. Ranuasmara banjur ngelèkaké mripaté manèh mak byar, karo nyawang Sri Éndah Wahyuningsih, sing disawang ketungkul sedhih.

”Nduk Sri coba nyedhaka réné. Kanggo sing pungkasan aku kepéngin ngaras bathukmu. Kenaa kanggo jalarané aku nusul ibumu. Awit kaya‑kaya ibumu wis suwé enggoné nunggu tekaku. Wis Ndhuk, majua.”

Sri Éndah Wahyuningsih krasa sumedhot banget, angles atiné diarasi déning bapaké angkat kanthi soking tresnané. Atiné Sri Éndah Wahyuningsih krasa saya sumedhot banget, angles.

”Wis cukup Ndhuk, katrima banget. Wis karia slamet, aku arep nusul ibumu.”

Lan ora suwé mak les yitnané banjur oncat saka raga wadhagé, bali sowan menyang pangayunaning Pangéran, kanthi tentrem lan ayem, bokmanawa wis rumangsa marem lan seneng weruh sing ditinggal wis kena dipitaya.

Ragané gilang‑gilang kaya wong turu. Sri Éndah Wahyuningsih kagèt. Sanalika njerit karo ngrungkebi layoné bapaké angkat sing wis adhem kabèh badan sakojur. Panjerité Sri Éndah Wahyuningsih gawé kagèté Pak Yoto, wong loro padha rebut ducung mlayu menyang kamaré bendarané. Kaya ngapa kagèté bareng weruh Sri Éndah Wahyuningsih lagi ngrungkebi bendarané kang wis gilang-gilang tinggal donya. Pak Yoto sakloron domblong kèlingan menyang lelakon sing wis kapungkur, nalika bendarané lagi ngrungkebi layoné RA. Tien Tisnowati.

”Dèn Rara, Dèn Rara, kula aturi ènget, sampun muwun, kirang saé mindhak ngendhet‑endheti lampahipun keng rama ingkang saweg kondur sowan ing pangayunaning Gusti. Ènget Dèn Rara ènget, prayogi nggalih ingkang perlu-perlu kémawon.” mengkono aturé B. Yoto ngrerepa. Nanging Rr. Sri Éndah Wahyuningsih ora nggapé, tangisé saya ngguguk memelasi.

”Dèn, Dèn Rara ènget, kula aturi andhahar atur kula, sinaosa panjenengan tangisi rak ndara sepuh boten saged sugeng malih. Mila sampun muwun kémawon, malah prayoginipun Keng Raka Dèn Bagus Susilo, dipunparingi kabar énggal-énggal.”

Sri Éndah Wahyuningsih bareng krungu aturé B. Yoto, banjur grègah tangi éling, karo ngusapi luhé sing tansah dIèwèran metu.

”Iya bener kowé Mbok.”

Bubar celathu ngono terus mlayu menyang méja tulis, gawé layang, let sedhéla wis dadi banjur ngundang P. Yoto.

”Pak Yoto, rikat menyang kantor tilgram ya, Mas Susilo tilgramen. Iki layangé.”

”Inggih Dèn Rara.”

P. Yoto sawisé nampani layang terus nunggang pit, menyang kantor tilgram. Ora suwé ing omahé RS. Ranuasmara wis kebak wong padha layat, kabèh padha tumandang gawé, nyukupi kebutuhan kanggo keperluan wong kesripahan. Kanca guru-guru lan liya-liyané uga padha teka mrono kabèh padha mèlu béla sungkawa, B. Yoto ribut ana pawon karo wong-wong wadon liyané. Kahanan kang mauné sepi dadi ramé dadakan, kaya wong lagi mbarang gawé ing ngendi-endi katon padhang pating klencar.

Layoné RS. Ranuasmara, wis dipindhah ana ing dhipan, mujur ngalor dilurubi mori putih. Ambuning dupa kumelun awor kukus, ngambar‑ambar wangi tekan ngendi‑ngendi.

Sri Endah Wahjuningsih tansah lungguh dheleg‑dheleg sedhih ana sandhingé layoné bapakné angkat, dikancani kancané guru putri pirang‑pirang. Mripaté tansah teles kebak luh. Mèh sawengi natas sing padha layat sasat ora padha mulih, kabèh padha béla sungkawa, welas menyang sing ditinggal ijèn. Jam 7 ésuk layon disirami dirukti kaya salumrahé, banjur didandani, terus dilebokaké ing njero pethi linuruban mori putih, rinengga ing kembang maneka warna, arum gandané. Sri Éndah Wahyuningsih mripaté pendul saka enggoné nangis, awaké lungkrah sayah.

Wayah jam 11 awan R. Susilo nembé teka ing Magetan. Sri Éndah Wahyuningsih bareng weruh kangmasé teka, terus ngrangkul karo nangis, wong loro dadi tangis-tangisan nyedihaké. R. Susilo ngrungkebi layoné wong tuwané. Sri Éndah Wahyuningsih mèlu nangis manèh. Krans lan bokèt kembang sumbangan padha ndlidir teka.

Jam telu soré layon diarak diiring menyang pasaréan Ngipik, sing nguntapaké akèh banget, sadalan-dalan padha katon sedhih béla sungkawa.

Bubar mitung dina kahanan ing omah kono nembé katon bali ayem tentrem manèh. Mung Rr. Sri Éndah Wahyuningsih kang isih katon sedhih, awaké lungkrah. Weruh kaya mengkono mau R. Susilo banjur nglipur, adhiné nuli dirangkul. Nanging embuh apa sababé bareng tangané nembé waé klumawé, terus katon gumeter ndhredheg, atiné geter, dheg‑dhegan, ora kaya sing uwis‑uwis R. Susilo ora sida ngrangkul, wurung. Tab-tabaning atiné saya seru, saya gorèh. Saka panyawangé R. Susilo adhiné mau séjé karo adat sabené, mundhak ayuné, mundhak luwes, lan kèwesé, praené katon mencorong gawé siloning jiwané nganti ora kuwat nyawang. Rasa geter‑getering dhadhané saya gedhé, rumangsa kaya kena prabawa sing ora samesthiné.

”Wis ta Dhik, aja banget banget enggonmu mikir menyang sédané bapak. Puluh‑puluh koksedhihana lan koktangisana nganti entèk luhmu, bapak rak ora bisa bali manèh, marga pancèn wis pinasthi, bali menyang ngarsané Pangéran ora kena digondhèli.

Bapak rak wis kepénak. Balik kita rak durung ngerti kepriyé bakal dadiné ing bésuk tembé buriné. Karo manèh ya wis wanciné, awit bapak wis sepuh. Mula aja digetuni banget-banget.”

”Mas atiku sedhih banget.”

”Ora maido Dhik, aku dhéwé ya semono uga. Sapa wongé ora sedhih ditinggal séda wong tuwa. Dhisiké ibu, banjur ganti bapak sing nusul, kita mung kari padha kijènan, wong loro. Nanging sanajan kaya ngonoa, kita ora kena sedhih banget­-banget. Coba Dhik pikiren. Kasedhihaning ati iku yèn diuja terus bakal gawé kapitunané awaké dhéwé, sebab bisa énggal dadi kecandhak lara. Kang mangka lara iku dalaning pati. Yèn kowé terus sedhih kaya ngono sapa sing susah rak aku, sebab isining omah mung kari kowé lan aku. Mula wis ora  perlu kokpikir jero, koksedhihi manèh.”

”Nanging Mas kawuningana, kasedhihaku kuwi mau ora sebab saka mikir menyang sédané bapak baé Mas, nanging sedhih merga ana sebab liya manèh.”

”Coba kandhakna Dhik, apa sing kok sedhihi mau. Aku saiki rak minangka dadi sesulihing wong tuwa, mula yèn bisa, wajib madhangaké pikirmu sing lagi bunek lan sedhih. Rak ya ngono ta Dhik, cah ayu?”

”Gething aku Mas, saben‑saben panjenengan mesthi mung nga­lem baé.”

”La witikna piyé Dhik, apa aku dikon nyacad kowé? Sanajan alaa dikaya ngapa, wong seduluré dhéwé, ya mesthi dialem becik, ora ana sedulur sing nyacad alané seduluré dhéwé. Coba saiki kandhakna, apa sing andadèkaké sedhihing atimu kuwi Sri?” gunemé karo ngelus‑elus pundhaké.

”Gawat Mas, gawat banget.”

”É sajaké kowé nyimpen wadi gedhé Dhik.”

”Pancèn bener kaya ngono Mas, malah saupama wewadi iki dakaturaké karo Kangmas, aku nduweni rasa kuwatir banget.”

”Lho sing dikuwatirké apa Dhik, cah ayu bok aja mbebéda Masmu, ayo kandhakna.”

”Iya Mas, aku mengko dakmatur sabeneré baé Mas, ora gawé-gawé.”

”O iya mèh lali aku, culna dhisik tanganku, Mas, dak njupuk layang.”

”Layang? Layang saka sapa?”

”Ah saka sapa manèh, mesthiné ya saka yang‑yangané panjenengan.”

Krungu panyengesé adhiné mau R. Susilo rada mangkel Sri Éndah Wahyuningsih dicekel manèh tangané, karo dijiwit pipiné. Sing dijiwit bengok‑bengok.

”Iki jalukanmu tikna mbebéda, wong aku rumangsa ora duwé yang-yangan jé diterka.”

Sri Éndah Wahyuningsih budi, karo genti males njiwit. Susilo pringisan kelaran.

”Yèn pancèn ora kagungan mbok ya uwis ta Mas, ora susah duka, mangsa pipiné wong kok dijiwit sakepénaké dhéwé. Iki rak ana sing duwé.”

”Tikna gawé mangkel. Èh wis ana sing duwé ta. Sapa  Dhik?”

”Ya aku dhéwé! Panjenengan mangkel? Ya wis yèn ngono aku ora sida njupuk layangé Mas.”

”Layang saka sapa ta  Dhik?”

”Saka bapak.”

”Saka bapak, dhèk kapan kuwi?”

”Nalika bapak arep séda, banjur dhawuh karo aku, supaya layang sing ana ngisor bantal diaturaké panjenengan. Aku lali, nembé saiki kélingan.”

”Coba jupuken Dhik. Layang apa kuwi?”

”Embuh, aku ora ngerti, wong ora maca.”

Rr. Sri Éndah Wahyuningsih banjur mlebu ing kamaré. Ora suwé bali teka manèh karo nggawa layang terus diulungaké kangmasé. Bareng-bareng karo ngulungaké layang, Sri Éndah Wahyuningsih banjur males manèh, lengené kangmasé dijiwit seru, terus mlayu menyang njaba, njujug ing patamanan kang wis lawas ora naté ditiliki, marani kembang gladhiool kang nembé mekar.

R. Susilo bengok‑bengok kelaran, arep nututi wis adoh, terus mlebu kamar, arep maca layang mau. Tekan kamar layang terus dibukak diwaca uniné kaya mengkéné.

           

Anakku Susilo.

            Yèn kowé maca layang iki bapak wis ora ana ing alam donya, bali menyang ngarsané kang Mahaagung. Sapungkurku kowé dakdongakaké slamet sakabèhané.

Kajaba saka iku aja pisan ndadèkaké ing kagètmu, aku arep ngandhakaké sawijining wewadi kang wis lawas banget dakkandhut, daksimpen wiwit sadurungé kowé lair. Sarèhning wis tekan titi mangsané, wewadi mau arep dakandharaké karo kowé. Aku awèh weruh, sejatiné Sri Éndah Wahyuningsih mau dudu adhimu dhéwé, lan ya dudu anakku dhéwé, nanging mung anak angkat, dadi karo kowé ya mung sadulur angkat. Enggonku mupu nalika dhèwèké lagi umur 7 dina, déning ibuné banjur dipasrahaké aku. Bubar kuwi ibuné Sri banjur tilar donya, Sri dhéwé isih duwé bapa lan éyang. Kabèh isih sugeng. Éyangé malah isih darahing wong luhur, pensiunan Wedana, asmané RB. Jayèngsubroto, dalemé ana ing Tamtaman Sala.

            Déné mula bukané kuwi mengkéné. Biyèn nalika bapakmu isih Narayana, duwé pacangan, putri Sala yaiku RA. Tien Tisnowati putrané RB. Jayèngsubroto mau. Aku tresna karo dhèwèké, dhèwèké uga nimbangi tresna karo aku. Nanging banjur wurung, ora dadi, merga ora diparengaké déning kang ramané, sebab bapakmu iki mung wong lumrah baé, dudu turuning wong luhur. Bapak ditampik mau atiné sedhih banget, tansah ton‑tonen menyang RA. Tien Tisnowati ora ana manèh. Kanggo nylamur kasedhihané mau bapak banjur ngumbara nganti tekan Bandung. Ana kana bapakmu omah‑omah olèh putri Sundha, Nèng Dedeh Siti Kurniasih, putrané Mang Gandaatmaja. Banjur patutan lanang siji, ya kowé kuwi. Nanging sayang ibumu banjur tinggal donya, durung nganti bisa momong kowé. Atiku susah banget, kowé banjur diemong déning embahmu, yaiku ibuku ana Sala. Kanggo nylamur kasedhihanku kang sok isih kélingan karo ibumu lan RA. Tien Tisnowati, bapak banjur nerusaké ngumbara manèh, suwé‑suwé nganti tekan Sarangan, Bapak enggoné ngumbara sinambi nggambar. Nalika bapak pinuju lagi nggambar Tlaga Wurung ana sacedhaking Désa Gumitri, kagèt krungu ana bayi nangis cengar‑cengèr kekejer. Bapak kisruh pikiré, lan welas semu muring‑muring karo wong sing duwé bayi. Suwara bocah nganti nangis kekejer kok ora dieneng‑enengi. Suwara tangising bayi mau banjur dakparani. Kaya ngapa kagèté bapak, bareng weruh sing duwé bayi mau ora liya RA. Tien Tisnowati, tilas pacanganku, malah wektu semono lagi nandhang lara. Dhèwèké banjur crita, enggoné nganti tekan kono, jalaran minggat saka dalemé sing lanang, merga banjur disiya‑siya lan dimaru, dhèwèké banjur oncat nganti kesurang‑surang tekan Sarangan, dipupu wong désa kono. Jabang bayi mau banjur dipasrahaké karo bapak dikon ngrumat, aku saguh, awit RA. Tien Tisnowati jaréné rumangsa ora kuwat urip dawa, merga larané. Atiku trenyuh sedhih.

Bubar kuwi RA. Tien Tisnowati nyata banjur tilar donya. Bocah mau lestari nganti saiki ana tanganku yaiku Rr. Sri Éndah Wahyuningsih. Ya kaya mengkono mau wewadining lelakon, Sri dhéwé ya wis dakkandhani bab lelakon iki. Malah bapak nduwèni pangarep‑arep, kanggo nyambung kumandhanging katresnané bapak sing wis pedhot ana tengahing dalan, sebab wurung enggoné omah‑omah karo RA. Tien Tisnowati, daksuwun bisaa kowé tetepa terus gegandhèngan karo Sri ing salawasé, dadi tetimbangané urip, kanggo nyambung kumandhanging katresnanku. Dakkira adhimu Sri ora kabotan minangkani, dadi bab iki mung kari gumantung  ana kowé.

            Ya mung iki badharing wewadi mau. Dakdongakaké muga-muga kowé karo adhimu Sri bisa urip kaya déné mimi lan mintuna.

                                                                                   

                                                                                         Bapakmu,

SUKMANA RANUASMARA

Bubar maca layangé bapaké mau R. Susilo kagèt banget, awit ora nyana ora ngimpi babar pisan, yèn Sri kuwi dudu saduluré dhéwé, nanging mung sedulur angkat baé.

Nyut  R. Susilo banjur kélingan dhèk mau, nalikané dhèwèké arep ngrangkul, tangané banjur krasa gemeter, atiné ndhredheg kaworan tab‑taban, iki ta jalarané. Séjé karo patang taun sing kepungkur, nalikané isih padha kumpul, mangan bareng dolan bareng, geguyon, cengès‑cengèsan, padha ora nduwéni rasa apa‑apa, nanging bareng pisah 4 taun lawasé teka ana daya prebawané, yèn cedhak rasané dheg‑dhegan. Liriking mripaté gawé kumepyuring panon.

”O .................. alah Sri, Sri, tibané kowé dudu sedulurku dhéwé, mung sedulur angkat. Dadi wewadi sing arep dicritakaké Dhik Sri dhèk mau, kiraku ya wewadi iki mesthiné. Mulané dhèwèké tindak‑tanduké sajak séjé karo sing uwis‑uwis iki ta jalarané. Panjiwité uga krasa séjé karo panjiwitmu dhèk biyèn-biyèn, rasané luwih njarem saiki ora ilang‑ilang. Adhuh ........... ! Nanging apa, Dhiajeng Sri kersa nuruti kaya penjaluké wong tuwaku, supaya aku lan dhèwèké bebarengan urip? Lha gothèking tangga teparo kepriyé? Ana adhiné teka dipèk bojo.”

Tekan semono gagasané R. Susilo dadi sedhih. Saiki rasané kaya wong isin arep ketemu adhiné mau. Mula nganti suwé R. Susilo ora wani metu‑metu saka kamaré, tansah ngulur gagasané nganti nglangut. Kosok baliné Sri Éndah Wahyuningsih dhéwé ya kaya mengkono, ora wani mlebu ngomah, awit rumangsa isin ketemu karo kangmasé. Mula nganti suwé enggoné ana ing petamanan karo ngresiki tanduran, dhadhané kebak gagasan ora wani medharaké. Bareng wayahé mangan, Susilo karo Sri tansah padha meneng‑menengan baé, mung padha pandeng‑pandengan karo mèsem, sajaké sakaroné padha krasa, padha rikuhé.

Arep guneman krasa alot ora kawetu, cangkemé kaya dikunci. Bubar mangan R. Susilo sing sabené lungguh, ana ngarepan nyawang iwak emas sing ana aquarium, saiki ora malah terus mlebu kamar.  Dené Rr. Sri Éndah Wahyuningsih dhéwé bubar kuwi terus njupuk réndan, digawa mlebu kamar lungguh ing ngarep jendhéla ngrénda, nanging ora bisa nyambut gawé, merga pikiré tansah kisruh. Ngarepaké jam 4 Sri Éndah Wahyuningsih wis rampung engoné reresik ngajengan, lan wis nyawisi wédang kanggo kangmasé, nanging kangmasé durung katon metu‑metu, atiné ora kepénak, gèk wis soré pisan, mula banjur nékat marani, anguk‑anguk ana lawang.

”Mas, Mas, unjukané wis adhem Io, wis soré, wungua.”

Nanging sepi ora ana wangsulané. Sri Éndah Wahyuningsih banjur alon-alon mlebu kamar kangmasé kang ora dikancing weruh kangmasé isih mujung kemulan brukut, banjur dicedhaki karo nékad dioyog‑oyog.

”Mas, Mas wungua, wis soré Mas, jaré arep ngejak tindak menyang Kauman, sida ora?”

R. Susilo ngulèt, ngelèkaké mripaté, bareng weruh adhiné ana sandhingé, tangané kumlawé terus nyekeli tangané Rr, Sri Éndah Wahyuningsih kenceng karo mèsem.

”É diaturi wungu teka banjur nyekeli tangan ngéné iki piyé ta jawa‑jawané, aku diarani sapa Mas?” karo nimbangi mèsem.

”Kowé adhiku sing ayu, sing daktresnani Dhik.”

”Wiwit biyèn aku rak ya rayimu ta Mas, teka banjur nganyar-anyari temen panjenengan iki.”

”Bener Dhik, biyèn kowé dakarani adhiku dhéwé, nanging saiki aku lagi ngerti yèn kowé sejatiné ....................”

”Ya tetep adhiné Mas dhéwé.” panugel gunemé Rr. Sri Éndah Wahyuningsih karo mèsem ngujiwat.

”Bener  Dhik, nanging adhik sing ketemu wis gedhé.”

”Lho, Iho panjenengan iki nglindur apa piyé Mas, wiwit cilik biyèn aku rak terus padha kumpul, teka saiki ngendika adhi ketemu wis gedhé kuwi kepriyé?”

”O ............. adhiku cah ayu, aku saiki ora bisa pisah karo kowé Dhik.”

”Lho sing ngendika arep pisah kuwi sapa Mas, wong aku ya ora rasan-rasan kaya ngono.”

”Tenan apa Dhik? Apa kowé ora kondur menyang Sala?”

”Sala dalemé sapa Mas, wong omahku ya ana kéné iki wiwit biyèn?”

”Yah mbok aja nambuhi ta  Dhik, wong swargi bapak ya wis crita karo kowé, yèn kowé isih duwé éyang ana Sala.”

Krungu kaya ngono Rr. Sri Éndah Wahyuningsih tumungkul ora bisa mangsuli, atiné karanta-ranta, kélingan swargi ibuné, swargi bapa angkaté. Malah kaya-kaya isih keprungu manèh pa­ngandikané bapaké angkat nalika arep seda mau mengkéné :

”Sapungkurku sing ngati-ati ya Ndhuk, Masmu Susilo aja koktukari marga wis lola, lan dakjaluk kowé sakloron bisaa les­tari urip bebarengan.”

Weruh Rr. Sri Éndah Wahyuningsih kaya mengkono mau R. Susilo banjur ngrangkul karo celathu lirih mangkéné:

”Dhik, apa kowé setuju karo welingé bapak sing pungkasan mau cah ayu?”

Rr. Sri ora bisa mangsuli, mung banjur manthuk lan terus ngumpetaké rainé ing dhadhané R. Susüo. R. Susilo gedhé banget atiné.

”Dhik, dhik, tangia, aku arep takon. Kapan enggonmu sowan éyang menyang Sala?”

”Embuh Mas, aku durung bisa matur, marga pikirku ing wek­tu saiki isih bingung lan sedhih.” wangsulané Rr. Sri Éndah Wahyuningsih karo ngangkat sirahé.

”Nanging saupama wis sowan, rak banjur énggal‑énggal bali mréné manèh ta  Dhik?”

”O mesthi Mas, aku dhéwé emoh yèn didawuhi éyang supaya ana Sala. Kejaba kuwi Kangmas dhéwé rak ora énggal-énggal kondur manèh menyang Yoja ta? Omah kéné rak suwung.”

”E ya bali nyang Yoja Dhik, yèn bisa lulus telung sasi engkas aku wis bisa mulih mréné.”

”Ya sukur Mas, muga‑muga baé Kangmas lulus.”

”Ketrima banget  Dhik, ya muga‑muga kaya ngono.”

”Lha Kangmas kapan konduré menyang Ngayoja?”

”Kiraku telung dina engkas Dhik. Yèn ngono becik apa bareng baé?”

”Ora Mas, aku arep ngentèni yèn wis 40 dinané bapak baé, lagi gelem lunga.”

”Ya sukur yèn ngono. O iya; pasarèané swargi ibu rak ana Désa Gemutri ta Dhik, sadurungé aku mulih menyang Yoja aku kepéngin arep nyekar dhisik mrana, aku terna ya Dhik, per­luné bèn olèh pangèstuné.”

”Iya becik Mas. Yèn ngono beciké tindak sésuk‑ésuk baé Mas, mengko soré B. Yoto dakkon tuku kembang lan menyan.”

”Ngono ya becik Dhik. Saiki aku arep takon manèh karo kowé, iki mung saupama lo.”

”Apa Mas?”

”Saupama éyangmu ora marengaké yèn kowé arep omah-omah karo aku kepriyé Dhik? Sebab swargi bapak ya ngono ora diparengaké.”

”O bab kuwi aja sumelang Mas, aja kuwatir manèh karo adhimu iki, ora‑orané yèn adhimu arep niru kaya lelakoné ibu sing banjur kaya mangkono dadiné.”

”Yèn éyangmu meksa.”

”Dakduwa. Karo manèh salawasé aku urip durung naté dadi gawené éyang. Mula bab iki ora susah dipenggalih dawa, percayaa baé karo aku. Gajah belang wedi semut, pejah gesang badhé tumut. Wis, wis Mas ayo kana énggal sirama, ambuné isih wengur ngéné jé, karo manèh wédangé rak wis kaya asalé.”

R. Susilo bungah, banjur mlumpat nyaut andhuk lan gosok gigi, terus mlayu menyang kamar mandhi. Rr. Sri Éndah Wahyuningsih mung nyawang karo mèsem seneng. Bareng R. Susilo wis ora katon, Rr. Sri Éndah Wahyuningsih ngresiki peturoné R. Susilo ditata apik mengkono uga méja tulisé lan vaasé diganti kembang sing nyegeraké dipethikaké saka kebon kang dipatut karo kahanané kamar kono.

V. PUNGKASANING LELAKON.

Let setaun.

Sawijining montor Zodiac Sédhan modhèl 1957 kang mawa ciri gambar gelas ngadeg digubed ula, mlaku alon-alon mengétan ninggalaké Kutha Magetan, tumuju menyang Madiun. Sing nyetiri sawijining nonoman kang katon bregas, sembada pawa­kané. Penganggoné clana flanèl lan hèm putih lengen dawa, mawa dhasi biru. Sisihé kenya kang ayu luwes gandhes pawakané cilik ramping singset weweg, panganggoné klambi sutra biru kembang putih ceplok-ceplok, jarité Gandasuli, teka muwuhi pantesé. Lungguhé mèpèt kaya ora kena pisah.

Déné sing lenggah ana buri priyayi sekaliyan wis sepuh, sing kakung umuré bangsané 70 taun déné sing putri 60 taun. Priyayi sing nunggang motor mau ora liya Dr. Susilo karo Rr. Sri Éndah Wahyuningsih kang, saki wis dadi garwané nembé olèh 3 sasi, dadi nedheng-nedhengé sih padha pepasihan. Dina iku nembé mulih nyekar saka pasaréyané ibuné sing putri lan bapaké kakungé. Déné priyayi sepuh kakung putri mau ora liya RB. Jayèngsubroto sekaliyan, kang saiki dalemé pindhah ana Magetan, nunggoni dalemé Dr. Susilo, amarga Dr. Susilo wis benum ana RSU Ma­diun, soré nyambi praktèk ana omah, antarané jam 5–6, déné yèn ésuk dhines ana Rumah Sakit Umum.

Dr. Susilo mau spésial ahli penyakit dhalam, dalemé ana ing JI. Lawu. Déné Rr. Sri Éndah Wahyuningsih wis ora mulang manèh, saiki netepi dadi wanita sejati ngurusi balé omah. Enggoné jejodhoan tansah atut‑runtut, mong-kinemong, tata tentrem. Sayang banget déné wong tuwané wis ora padha menangi katentremaning para putrané. RB. Jayèengsubroto dhéwé saiki penggalihé wis séjé banget karo biyèn, mbokmenawa ngèmuti menyang tindaké sing uwis-uwis, akèh klèruné, nganti gawé korbané putrané dhéwé. Ya ngelingi sing kaya mengkono mau RB. Jayèngsubroto banjur éling, rumangsa keduwung banget. Apa manèh bareng krungu critané wayahé, nalika nyritakaké lelakoné ibuné, enggoné nganti kesurang-surang, wiwit dhèwèké lair ban­jur diopèni becik-becik déning R. Sukmana nganti bisa kaya mengkono, penggalihé RB. Jayèngsubroto krasa trenyuh, nganti panjenengané muwun sedhih banget. Wong kang biyèn dianggep asor drajaté, tibané kaya berléyan, luhur bebudèné. Kosok baliné wong kang biyèn dianggep luhur drajaté tibané asor bebudèné lan nistha tindaké. Sayang banget déné wong sing luhur bebudèné mau wis ora ana. RB. Jayèngsubroto rumangsa getun, getun banget.

Ya kaya mengkono mau wolak-waliking bebudèning manungsa. Apa manèh bareng pirsa bebudèné wayah mantuné, Dr. Susilo kang gedhé banget kesosialané dhemen tetulung karo wong miskin, penggalihé saya keranta-ranta banget. Ya wiwit iku panjenengané banjur kersa diboyong menyang Magetan diaturi lenggah ana kana tengga dalem ngiras nyedhaki wayahé, awit sing putri ora bisa pisah karo wayahé, kang praupané presis banget karo putra­né sing wis ora ana.

Saben seminggu sepisan Dr. Susilo sekaliyan sowan menyang Ma­getan ngiras ngasokaké salira.

Nuju sawijining dina, wiwit jam 10 esuk nganti tekan jam 3 soré, udané terus-terusan ora ana mendhané, gèk gedhé gèk cilik, tur mawa angin. Ing ngendi-endi katon samun. Dalan-dalan padha katon sepi, mung ana tetunggangan siji loro sing katon, lakuné rerikatan.

Bengawan Madiun banjir, nganti mèh sundhul kreteg Nambangan. Swarané kemrasak nggegirisi. Ya kaya mengkono kahanané Kutha Madiun, yèn pinuju rendheng, nganti ana sawenèhing dalan sing wujudé malih dadi kali. Yèn pinuju mangsa kaya mangkono wong lara tambah akèh, mula para dhokter-dhokter padha ribut répot mènèhi pitulungan. Jam 4 soré iku sanajan durung terang ing omahé Dr. Susilo wis akèh pasièn kang padha teka mrono, nganti wis ana wong 30. Wong semono mau larané ya rupa‑rupa, ora padha kabèh. Wektu iku Dr. Susilo isih ngaso merga, konduré dhèk mau ya wis lat nganti mèh jam 3 nembé bisa kondur, merga wong lara ing RSU akèh ora kaya sabené. Bareng jam 5 nembé bukak. Pasièné wiwit saka siji-siji dipriksa kanthi tlesih. Ana sing diwènèhi suntik ana sing diwènèhi resèp, lan sapanunggalané, manut karo lara-larané. Pembantuné bidhan loro ya ribut kabèh, sing siji ngréwangi Dr. Susilo, mriksa pasièn, sing siji nulisi jenengé pasièné. Nganti jam 9 bengi durung rampung, isih ana pasièn 4 sing durung dipriksa. Bareng ngarepaké jam 10, kari pasièn siji, yaiku sawijining wong lanang kang katon ngrekasa banget lakuné, merga nahan larané.

”RM. Mangkusumbaga.” mengkono pangundangé Dr. Susilo karo pasièné.

”Ya  Pak  Dhokter.”

Wong lanang mau mlebu, lakuné ngrekasa banget, nganti mèh tiba, tujuné bisa cekelan lawang. Praupané katon pucet banget, wong mau banjur mapan lungguh ana sangarepé Dr. Susilo.

”Panjenengan ingkang asma RM. Mangkusumbaga.” pitakoné Dr. Susilo.

”Inggih Dhokter.”  wangsulané wong mau.

”Yuswa 58 taun.”

”Inggih.”

”Dalem ing Kejiwan.”

”Inggih.”

”Gerahipun sampun dangu?”

Wong mau rada isin anggoné arep mangsuli, mula mung tumungkul. Dr. Susilo wis ngerti.

”Sampun dangu gerahipun? Sampun pinten wulan?”

”Inggih. Sampun setengah taun.”

”Ah sayang, teka nembé sapunika dipunpriksakaken.”

”Inggih, amargi namung kula jampèni obat jawi.”

”Mangga tindak mlebet wonten kamar punika, badhé kula priksa.”

Wong mau kanthi ngrekasa ditulungi déning bidhan, dituntun mlebu kamar. Bubar kuwi bidhan metu manèh.

”Kula aturi lukar agemanipun, lan saréan wonten dhipan punika.”

Wong mau banjur cucul penganggo lan banjur mapan teturon ana ing dhipan. Dr. Susilo njupuk piranti kanggo mriksa. Badan sakojur dititi-priksa kabèh kanthi tlesih, ora ana sing kliwatan. Bareng wis rampung anggoné mriksa Dr. Susilo gèdhèg-gèdhèg, awit wong mau lara sipilis wis lawas banget. Tatuné wis jero mbebayani.

”Bapak badhé kula pompa.”

”Inggih Dhokter.”

Dr. Susilo banjur tumandang gawé, wong mau banjur wiwit dipompa, katon nahan larané. Bareng wis bubar dipompa banjur disuntik, lan diwènèhi resèp.

”Seminggu malih Bapak kedah tindak mriki, badhé kula priksa malih. Jampi resèp punika dipununjuk sedinten kaping tiga.”

”Inggih Dhokter.”

Bubar kuwi wong mau banjur metu, lakuné isih ngrekasa. Bareng pasièné wis entèk, Dr. Susilo nembé bisa ngaso. Sawisé rampung ngumbah tangané, banjur mlebu menyang dalem, weruh sing putri lagi ngrénda taplak méja karo ngrungokaké radhio, uyon‑uyon kang swaraning pesindhèné nganyut‑anyut ndudut ati, gawé angles. Sri Éndah Wahyuningsih gita‑gita banjur menyat methukaké karo mèsem. Gapyuk Dr. Susilo ngrangkul sing putri, ngaras bathuké.

”Durung saré Jeng?”

”Durung Mas, apa wis rampung?”

”Wis Jeng nembé baé.”

”Lha mbak Sri karo Dhik Hariyati apa wis kondur?”

”Ayaké durung Jeng, lagi tata‑tata lan resik‑resik.” Mangsuli ngono Dr. Susilo karo mapan lungguh ing sandhingé garwané, nuli ngombé wédang rong sruputan, banjur ngrokok.

”Dhaharé wis ditata Mas.”

”Mengko dhisik Jeng, dak ngaso sawetara. Lha sliramu wis dhahar apa durung?”

”Durung Mas, wong tengga panjenengan.”

”Ah suk menèh aja ditunggu Jeng, dhahara disik, ora dadi apa.”

”Aku durung krasa luwé kok Mas.” wangsulané sing putri karo mèsem.

”Mas, Mas, uwis ana semingu iki sirahku tansah krasa mumet baé.” sambungé gunemé.

”Dhahara pil abang kaé Jeng.”

”Uwis Mas. Ketambahan manèh, weteng tansah muneg-muneg, sajak kaya arep muntah ngono kok Mas. Awak lemes, kesenenganku bangsaning sing kecut-kecut.”

Krungu wangsulané sing putri kaya mengkono mau Dr. Susilo mèsem, sing putri dirangkul.

”O kuwi dudu lelara Jeng, nanging sliramu lagi ...................  nyidham.”

”O .............. ” wangsulané sing putri karo genti ngrangkul kakungé.

Dina Minggu jam 9 esuk.

Dalemé Dr Susilo katon regeng lan ramé.

Ing ngarepan diwènèhi tarub, kebak isi kursi lan méja cilik, tharik-tharik tinata rajin. Saben méja diwènèhi vaas kang isi kembang manéka rupa.

Tratagé dipajang ing buntal abang putih pating klawèr, saka pojok menyang pojok, tengah‑tengah bener digandhuli plembungan kang rupané abang ijo lan wungu, saya gawé asrining pandulu. Tamu‑tamu wiwit padha rawuh, kakung putri, padha macak bregas‑bregas. Tamuné saya akèh, pating dlidir tekané, nganti kursi-kursi kang mauné kosong dadi kebak tamu kabèh. Tamu putri ana njero pendhapa, déné tamu kakung ana njaba pendhapa.

Dr. Susilo sekaliyan ribut anggoné ngacarani tamu, ulaté sumèh mbagekaké sing lagi padha rawuh. Swaraning bocah-bocah saya ramé, padha playon geguyon, jilung‑jilungan, ngalor‑ngidul muwuhi regenging pasamuan kono. Dr. Susilo ing dina iku lagi kagungan gawé mitoni, sing lagi mbobot wis 7 sasi.

Tamuné ora mung para kanca-kanca RSU baé, dalasan para tilas pasièné, sing padha krungu ya padha mrelokaké teka, mula tamuné ya campuran, ana bangsa Tionghoa, Arab, Indhia, lan liya-liyané, dhasar Dr. Susilo pancèn sawijining wong sing akèh kenalané lan tepungané dalasan P. Amin saka Toko Buku ”PAJACo" Pasar Besar ya mèlu rawuh.

RB. Jayèngsubroto, mèlu nemoni tamu ana ngajengan déné R. Ngt. Jayèngsubroto lagi ribut tata‑tata sajén ubarampéné wong mitoni. Ora suwé pasugatan metu, unjukan lan dhedhaharan komplit, diladèkaké para sinoman. Tamuné isih pating dlidir teka. RM. Mangkusumbaga uga mrelokaké teka, awit rumangsa kapotangan kabecikan larané wis mari. Saiki lakuné wis bisa gagah manèh, ora nganggo teken. Mangka sejatiné anggoné ikhtiyar dhokter wis akèh, nganti ana dhokter 5. Nanging meksa ora ana kasilé. Bareng dicekel Dr. Susilo bisa ketulungan, larané bisa waras blas. Ya merga saka iku RM. Mangkusumbaga banjur mrelokaké teka, bareng krungu yèn Dr. Susilo lagi duwé gawé mitoni sing putri. Nanging sepira kagèté RM. Mangkusumbaga bareng teka weruh sing mbagèkaké tamu mau. Sanalika awaké krasa ndhredheg semu wedi, nganti ora bisa jumangkah, mandheg kaya tugu sinukarta. Kosok baliné RB. Jayèngsubroto bareng weruh tamuné sing lagi teka uga kagèt, karo mencereng paningalé tanpa kedhèp ngawasaké tamuné, kang ora liya RM. Purwodirjo tilas mantuné.

”Rama, kok wonten ngriki?” mengkono gunemé lirih ngawasaké RB. Jayèngsubroto.

RB. Jayèngsubroto ora mangsuli saking kagèté, lan kagawa saka nahan dukané. Awit bareng pirsa yèn tamuné mau tilas mantuné dhéwé, penggalihé sanalika duka banget. Nanging ora kawistara lan diampet merga lagi ana ing pasamuan, kanggo njaga supaya jenengé wayahé ora katut ala.

Dr. Susilo kang lagi manggihi Pak Wedana, bareng weruh kahanan sing kaya mengkono mau rada kagèt déné éyangé teka sajak kaya lagi duka, bareng pirsa RM. Mangkusumbaga tilas pasièné. Mula banjur menyat nemoni tamuné sing lagi rawuh mau.

”O Bapak Mangkusumbaga sami sugeng? Mangga pinarak mriki Pak.” mengkono pambagéné Dr. Susilo karo tamuné.

Nanging tamuné sajak ora krungu, malah sanalika iku uga RM. Mangkusumbaga banjur dadi ambruk ora éling, wusana dadi bayangan wong akèh.

Trengginas Dr. Susilo tumandang, tamuné banjur énggal-énggal didhabyang-dhabyang digawa menyang kamar pepriksan.

Tamu‑tamu kang mauné padha panik banjur bali lenggah manèh. Déné RB. Jayèngsubroto terus mlebu ing dalem.

Sawisé dipriksa lan diupakara déning Dr. Susilo, tamuné banjur bisa éling.

”Kénging punapa Pak?” pitakoné Dr. Susilo.

”O Nak, boten punapa‑punapa, namung saking kagèt kemawon.”

”Sukur yèn ngaten, kula kinten gerahipun kimat malih.”

”Boten Nak, boten...”

”Menawi makaten prayogi kagem lerem rumiyin wonten ngriki Pak.”

”Punapa kepareng Nak?”

”Kepareng sanget Pak, malah prayogi ngaso rumiyin. Nyuwun pangapunten inggih Pak, kula badhé, manggihi tamu rumiyin.”

”O mangga Nak, mangga.”

Dr. Susilo metu, banjur manggihi tamu.

Saungkuré Dr. Susilo RM. Mangkusumbaga kang ora liya RM. Purwodirjo atiné krasa ora kepénak banget, awit weruh tilas marasepuhé teka dadi ana ing kono, nemoni para tamu-tamu, sajak ana gegayutané karo Dr. Susilo.

”Apa sebabé panjenengané ana kéné? Apa isih pamili karo Dr. Susilo?” kaya mengkono gagasané R.M. Purwodirjo karo teturon.

”Adhuh isinku. Adhuh wirangku, saupama Dr. Susilo nganti ngerti menyang lelakonku dhèk biyèn raiku dakdèkèk ana ngendi?” mengkono sambungé gagasané.

Lagi tekan semono gagasané, kagèt weruh RB. Jayèngsubroto sekaliyan mlebu mrono. RM. Purwodirjo banjur énggal-énggal menyat, nyungkemi padané RB. Jayèngsubroto.

”Adhuh Rama, kula boten nginten sanget menawi badhé pinanggih kaliyan Rama Ibu wonten ngriki. Putra nyadhong deduka, sakathahing kalepatan nyuwun pangaksama.”  Mengkono aturé karo tawan‑tawan tangis­.

”Wis lawas banget kowé dakgoleki, saiki nembé ketemu ana  kéné.”

”Putra nyadhong deduka ingkang kathah Rama, putra rumaos sampun lepat.”

”Luput? Saiki kowé ngakoni kaluputanmu ana ngarepku lan  ibumu. Lha bojomu saiki ana ngendi?” wangsulané R. B. Jayèngsubroto nahan dukané.

”Kula boten sumerep Rama?”

”Kowé ora weruh? Ah ora pantes banget tindakmu kuwi, karo bojoné ora ngerti. Yèn wis ora dhemen rak dibalèkaké karo wong tuwané. Apa biyèn anggonmu ngepèk bojomu kuwi ana tengahing dalan.”

”Adhuh Rama, kula sampun ngrumaosi lepat ageng dhateng ingkang putra.”

”Luput, luput marga saka tindakmu kang kokjarag kokgawé dhéwé. Bojomu kok siya-siya, nganti lunga marga ora kuwat weruh tindakmu sing ora patut, ngerti!”

”Inggih Rama, kula sampun ngrumaosi dosa sanget.”

”Saiki kowé ngrumangsani dosa, nanging dhèk biyèn kepriyé? Saiki ana ngendi bojomu?”

”Dalem boten sumerep Rama, sampun pinten-pinten taun anggèn kula madosi dhateng Dhiajeng Tien, nanging ngantos sapriki boten saget pinanggih Rama.”

”Mbok kokgolèki nganti tekan jagat kulon wétan mangsa bakal ketemua ora, kejaba yèn kokgolèki menyang akhérat, bisa ketemu.”

”Punapa Dhiajeng Tien sampun séda Rama?”

”Patut banget kowé ora ngerti amerga atimu sing kapanjingan sétan!” pangandikané saya tambah duka.

”Iya, bojomu wis ora ana.” mengkono pangandikané R. Ngt. Jayèngsubroto nyelani gunem.

”Adhuh Dhiajeng!” sambaté RM. Purwodirjo kagèt.

”Wis ora perlu kowé sambat barang, ora ana gunané. Ya kuwi pikolèhé wong lanang kang daksiya karo bojo, ora sumbut karo dhèk nalika kowé arep ngepèk tansah ngarih‑arih. Tindakmu sing ora patut iki mung arep gawé curemé wong tuwamu, sing saturun-turuné ora tahu nduwèni tindak sing kaya kowé, banget nisthané, banget asoré.”

RM. Purwodirjo nangis krungu pamelèhé mara sepuhé mau.

”Dhuh Rama kula sampun ngrumaosi dosa sanget, ingkang pu­nika kula nyuwun sih pangapunten ingkang ageng sanget Rama.”

”Aku ora bisa mènèhi pangapura karo kowé, awit kowé dosa pati, mula njaluka pangapura karo Kang Mahakuwasa.”

”Adhuh Rama yèn kados makaten, kula purun dipunpejahana kémawon.”

Weruh kahanan sing kaya mengkono mau, R. Ngt. Jayèngsu­broto welas banget, banjur paring pangandikan mangkéné:

”Anakku Purwo, sing wis ya uwis, mula bésuk manèh samubarang gawé iku kudu kokpikir dhisik, aja dhemen grusa-grusu, ya kaya mengkéné iki pikolèhé.”

”Matur nuwun sanget Ibu, sadaya dhawuh pangandikanipun Ibu badhé dalem candhi, badhé dalem estokaké sanget. Dados yèn makaten pejahipun Dhiajeng Tien punika sampun dangu Ibu?”

”Uwis sepréné wis mèh 23 taun, aku dhéwé ya ora ngerti, ajaa anakmu sing crita.”

Krungu tembung anakmu kaya mengkono RM. Purwodirjo kagèt banget.

”Lho anak kula Ibu? Sinten punika?”

”Ya anakmu dhéwé. Nalika bojomu lunga, biyèn rak lagi ngan­dhut banjur lair metu wadon. Ibuné bareng wis nglairaké jabang bayi nembé umur seminggu banjur tinggal donya, anakmu banjur dirumat déning R. Sukmana, kang dilalah bisa ketemu karo bojomu. Anakmu dimong nganti gedhé.”

”Lajeng R. Sukmana samenika wonten pundi Ibu?”

”R. Sukmana uga wis tinggal donya, bareng anakmu wis umur 20 taun.”

”Adhuh ................ ! Lajeng anak kula samenika wonten pundi Ibu?”

”Andadèkna sumurupmu anakmu kuwi ya garwané Dr Susilo kang lagi dipitoni iki. Déné Dr. Susilo iku putrané R. Sukmana.”

”Adhuh  Ibu, kula boten nginten babar pindhah dados yèn mekaten, Dr. Susilo punika dados anak mantu kula piyambak.”

”Iya bener kaya mengkono.”

”Adhuh Gusti, mugi‑mugi paringana pangapunten dhumateng badan kula. Kula teka kepéngin sanget badhé pinanggih kaliyan anak kula.”

”Kuwi gampang. Mapan saiki kowé ya ana omahé. Mengko dakkandhanané. Mula kowé beciké metua njaba dhisik nemoni tamu.”

”Adhuh Ibu, dalem boten saget ngglawat, badan kula rumaos pepes sanget sareng mireng sadaya dhawuhipun Ibu.”

”Yèn kaya mangkono beciké ya wis ana kéné baé, karepbèn aso pikiranmu. Mengko anakmu dakundangé mréné baé.”

”Inggih Ibu, inggih.”

RB. Jayèngsubroto sekaliyan banjur metu perlu nemoni tamuné. Sapungkuré RB. Jayèngsubroto sekaliyan, RM. Purwodirjo atiné saya ora karu-karuan awit rumangsa dosa gedhé banget. Patiné RA. Tien merga saka tindaké dhéwé, kang tansah nuruti marang kreteging hawa napsuné, nguja marang kamurkan. Bojoné kang banget bektiné digawé lara atiné setemah banjur nemahi lelakon sing nyedhihaké, dadi lan jalaraning patiné: Kabèh‑kabèh mau saka tindaké dhéwé, kasalahané dhéwé, Paribasan: utang pati kudu nyaur pati, utang wirang kudu nyaur wirang. Nyut .......... gagasané dadi ngambra-ambra banget, wewayangané RA. Tien kang wis 23 taun, ilang, banjur katon gawang-gawang ana mripaté, kaya‑kaya lagi ngadeg ana ngarepané, ngelèhaké tindaké sing ora becik.

”Dhuh Gusti mugi‑mugi banjuten kémawon nyawa kula, tiyang ingkang boten pantes gesang malih wonten ing alam donya. Kula lega lila éklas kabanjuta kémawon, katimbang ndedawa wirang.”

Kaya mengkono sambaté RM. Purwodirjo. Saking sedhihé awaké nganti krasa geter‑geter, pikiré bingung.

”Aku ora pantes urip dawa manèh, saiba bakal curemé anakku sakloron, kang jenengé wis ngambar wangi, arum, tur kajèn kèringan ing sapadha-padhané. Balik aku dadi leletheking jagad. Aku rumangsa wirang karo R. Sukmana, wong kang luhur budiné, kang wis naté dakgawé ala, dakdakwa laku sèdhèng karo RA. Tien. Tibané malah gedhé banget lelabuhané. Gelem ngrumat anakku nganti dadi wong tuwa. Apa manèh anak mantuku dhéwé, Dr. Susilo, gedhé banget pitulungané karo aku. Warasé laraku saka dhèwèké. Nanging aku.. .... aku sawijining wong sing ora patut ditulung. Dosaku akèh banget. Adhuh .......... ora ana gunané aku urip iki. Dhuh Dhiajeng Tien, Dhiajeng Tien. Sakèhing luputku aku njaluk pangapura, dosaku bakal daktebus kanthi nyawaku, aku utang pati karo kowé, aku wajib nyaur pati.”

Tekan semono RM. Purwodirjo saking sedhihé banjur semaput ora éling, tiba kantaka.

Jam 12 kliwat para tamu nembé padha bubaran. Dr. Susilo nembé éling, yèn duwé tamu siji tilas pasièné lagi lara, ana kamar pemriksan. Mula bareng tamuné wis padha kondur kabèh, banjur niliki tamuné menyang kamar pemriksan. Nanging sepira kagèté bareng weruh tamuné mau tinemu wis jerbabah ana jogan, sirahé adus getih. Nuli énggal-énggal dicandhak dijunjung diturokaké ing dhipan. Dr. Susilo rada bungah awit keteging jantung isih ana, dadi isih ana pangarep‑arep bisa katulungan. Dr. Susilo banjur cancut tali wanda awèh pitulungan karo RM. Mangkusumbaga disuntik Dr. Susilo nunggoni ana sandhingé lungguh ing kursi, karo nggagas tamuné.

Ora suwé RB. Jayèngsubroto sekaliyan diiringaké Rr. Sri padha mlebu mrono. RB. Jayèngsubroto sekaliyan kagèt weruh sirahé RM. Purwodirjo diperban.

”Iki apa jawa‑jawané Putu?”

”Dhuh Éyang, saged ugi kala wau semaput malih, lajeng dhawah. Sirah ketatap lingir dhipan.”

”Tatuné ora bebayani?”

”Boten Éyang, punika kala wau sampun kula suntik, lajeng saged saré.”

”Ya sukur Putu. Kéné padha mapan lungguh cedhak kéné arep, dakdongengi bab tamu iki, awit tamu iki isih ana gegayutané karo kowé Putu, apa manèh karo putuku Nduk Sri bojomu.”

”Gegayutan punapa Éyang?”

”Ya wis rungokna dhisik, mengko rak padha ngerti.”

”Manawi ngaten Éyang sampun tepang kaliyan tamu punika?” aturé Dr. Susilo.

”O luwih déning kenal banget Putu. Putu kok ya wis kenal?”

”Sampun Éyang awit tamu punika tilas pasièn kula.”

”O ngono ta, jenengé sapa?”

”RM. Mangkusumbaga Éyang.”  

”RM. Mangkusumbaga! O....... la iya ta, wong jeneng mono kena  molah malih. Upamané Si Suta dadi Si Dhadhap Si Naya Si Waru mengkono sabanjuré. Déné sing bener tamumu iki jenengé RM. Purwodirjo, wong pancèn isih daging kulitku dhéwé, malah, iya mantuku.”

”Putra mantunipun Éyang? Ngendikanipun Éyang namung ka­gungan putra satunggal, inggih punika ibunipun keng wayah Sri, ingkang sampun séda.”

”Kuwi bener Putu. Mula Kowé sakloron aja kagèt, tamuné iki ora liya ya garwané ibumu Ndhuk Sri, utawa bapaké bojomu Sri kuwi.”

Rr. Sri Éndah Wahyuningsih kagèt, mengkono uga Dr. Susilo.

”Kados pundi Éyang, dados RM. Mangkusumbaga ­punika tiyang sepuh kula?” aturé Rr. Sri kanthi trataban.

”Iya bener Putuku Sri cah ayu. Jenengé sing bener RM. Purwodirjo, garwané ibumu Tien.”

”Adhuh Éyang, dados punika bapak kula piyambak.”

”Iya bener wong tuwamu dhéwé, sing ngukir jiwa ragamu Putu.”

Rr. Sri njerit karo ngrungkebi RM. Purwodirjo sing durung éling.

Déné Dr. Susilo mung kamitenggengen marga saka gumuné, awit ora nyana babar pisan yèn bakal ana lelakon sing kaya mangkono.

Panjeriting Rr. Sri mau gawé kagèté sing lagi kantala, banjur ngelèkaké mripat, wusana weruh yèn lagi dirungkebi déning sawijining kenya. Kaya ngapa kagèté RM. Purwodirjo bareng weruh praupané kenya sing ngrungkebi mau kang persis kaya jambé sinigar karo garwané sing wis ora ana, mung kacèk nom karo tuwa.

”O .... Rama, sinten ingkang ngrungkebi badan kula punika Rama?”

”Ya kuwi anakmu dhéwé garwané Dr. Susilo.”

”O Ndhuk tibané, kowé anakku dhéwé,” karo ngrangkul Rr. Sri kang isih nangis.

”Tangia Ndhuk tangia. Ya iki ala‑ala wong tuwamu Ndhuk, luputku baé sing gedhé pangapuramu.”

Rr. Sri banjur menyat karo ngusabi luhé.

”Wiwit kowé isih ana kandhutané ibumu lagi patang sasi, ibumu oncat, jalaran saka tindakku sing ora becik. Bareng saiki aku ketemu kowé, wis dadi wong tuwa kaya ngéné Ndhuk, ibumu wis ora ana, kowé ora nyumurupi.”

”Inggih Bapak, sampun dipungalih panjang‑panjang, awit sadaya tiyang gesang punika tentu anggadhahi lepat.”

”Kuwi bener Ndhuk, nanging luputé bapakmu iki gedhé banget, ora kena dingapura, utang wirang nyaur wirang, utang pati nyaur pati.”

”O sampun makaten Bapak, sadaya-sadaya wau saweg kanggé lelampahan, saking kersaning Ingkang Mahakuwaos.”

”Iya Ndhuk, iya. Nak Dhokter Susilo, kula namung badhé titip dhateng anak kula, mugi-mugi samia manggih karaharjan. Kula dongakaken sageda lulus tanpa wonten punapa-punapa. Sakathahing kalepatanipun pun Bapa, nyuwun gunging pangapunten.”

”Inggih Pak sami-sami.” aturé Dr. Susilo.

”Matur nuwun Nak, déné Anak sampun kersa paring pangapunten dhateng badan kula. Adhuh ................ Rama saha Ibu, sakathahing kalepatan, dalem nyuwun pangaksami.”

”Ya wis ora dadi apa. Kowé wis dakwènèhi pangapura. Mula suk manèh aja kokpindho.”

”Inggih Rama, matur sembah nuwun.”

”Prayoginipun Rama sapunika saréan rumiyin, supados lerem panggalihipun. Anu Jeng, Bapak diaturi pindhah saré ana kamar lor baé.”

”Matur nuwun Nak Dhokter, wonten ngriki kémawon sampun sakéca.”

”Kirang prayogi Pak, awit punika kamar pepriksan. Mangga ta kula dhèrèkaken.”

”Inggih mangga Pak, saré wonten dalem kémawon. Mangga kula dhèrèkaken,” aturé Sri Éndah Wahyuningsih.

RM. Purwodirjo banjur didhabyang-dhabyang déning Dr. Susilo mlebu menyang kamar, kang wis ditata déning sing putri.

"Sampun Bapak kagem ingkang sakéca kémawon, kadamela kados wonten dalemipun piyambak.”

”Inggih Nak, inggih matur nuwun.”

Sawisé iku kabèh banjur padha ninggalaké kamar. RM. Purwodirjo kari ijèn. Penggalihé karanta-ranta banget, ngèlingi tindaké kang ora patut. Ya bener kabèh-kabèh wis awèh pangapura, nanging tumrap RM. Purwodirjo dhéwé, dosané ora bisa dingapura. Apa manèh karo putra mantuné, yaiku Dr. Susilo, penggalihé rumaos wirang lan isin banget.

Gagasané saya nglambrang nglangut adoh banget, nganti sundhul ing langit. Penggalihé wis mantep tetep arep nebus dosané. Nyut ...... banjur katon gawang-gawang wewayangané RA. Tien Tisnowati ana ngarepé, kang lagi ngelèh-eIèhaké tindaké. Jenggirat RM. Purwodirjo menyat, marani lemarèn obat kang ana ndhuwur méja. Mripaté mancereng, karo ngiling-ilingi itikèté botol‑botol. Wusana sing digolèki ketemu. Mak ceg, astané ndhre­dheg nyandhak botol sublimat. Penggalihé saya peteng.

”Aku kudu wani nebus dosaku. Utang pati nyaur pati. Utawa manèh kanggo njaga beciké anak mantuku dhéwé. Aku kudu wani, wani. Ya mung iki dalan penebusing dosaku. O ........ Dhiajeng Tien, Dhiajeng ...... Tien. Entènana aku bakal nusul kowé. Wis Ndhuk anakku, kowé kapeksa ndaktinggal. Muga-muga kowé tansah bekti menyang guru lakimu, dakdongakaké tansah atut runtut enggonmu jejodhoan, kalis ing sambékala.”

Tutup botol énggal-énggal dibukak, isiné terus diombé. Sanalika kono RM. Purwodirjo ambruk njrebabah gumlinting ing jogan. Tibané nibani lemari kaca. Kaca ambyar brantakan, gawé swara mak grombyang.

Sri Éndah Wahyuningsih kang beneré arep ngaturi unjukan kagèt, terus mlebu kamar. Sepira kagèté bareng weruh wong tuwané wis njrebabah ora obah awaké adus getih.

Sanalika njerit ngrungkebi layon. Panjerité Sri Éndah Wahyunigsih gawé kagèté sing padha krungu. Dr. Susilo, RB. Jayèngsubroto sekaliyan gurawalan mlayu mlebu kamar. Dr. Susilo tumandang, nanging wis ora bisa awèh pitulungan, amarga RM. Purwodirjo wis kadhung séda.

RB. Jayèngsubroto sekaliyan mung kamitenggenen weruh keda­déan kang nyedhihaké mau. Welas trenyuh. Ya bener mantuné mau wis naté gawé jalaraning patiné putriné, nanging bareng weruh kedadéan kang ngeres‑eresi mau panggalihé banget welasé, trenyuh. Dr. Susilo nyandhak tangané garwané, dituntun alon-alon digawa menyang kamar liya.

Layon énggal‑énggal dirukti apa samesthiné. Lan saka panyuwuné Dr. Susilo, layoné mau arep disarèkaké ana Magetan, cedhak karo wong tuwané.

Kahanan alam donya terus mlaku tanpa ana pedhoté. Uripé Dr. Susiolo tansah kasinungan ayem tata tentrem. Apa manèh bareng kandhutané sing putri wis mbabar metu lanang, saya andadèkaké bungahé. Uripé tambah saya kepénak, olèh sawab kumandhanging katresnané wong tuwané sing wis ora ana.

T A M A T

---

[1] asliné gomah

[2] asliné ngombra-ambra

[3] asliné ngasoha.

[4] asliné lahir

[5] asliné lahir

[6] mesthiné tuwamu

[7] asliné ngiloha

[8] asliné dibuang

[9] asliné lahir

[10] asliné oraha

[11] asliné agendhanu

[12] asliné sadrajdat

[13] asliné awagan

[14] asliné candhuk

[15] asliné nundukaké

[16] asliné ngambar

[17] asliné kebeh

[18] asliné aku

[19] asliné rirujit-rujit