Novel Jawa Pra Kemerdekaan "Pethikan Saking Kabar Angin"

Pêthikan Saking Kabar Angin, Padmasusastra, c. 1901-05, #39 (Hlm. 001-105)

Katalog	:	Pêthikan Saking Kabar Angin, Padmasusastra, c. 1901-05, #39
Sambung	:	1. Pêthikan Saking Kabar Angin, Padmasusastra, c. 1901-05, #39 (Hlm. 001-105). Kisah, Cerita dan Kronikal | Novel #897. 2. Pêthikan Saking Kabar Angin, Padmasusastra, c. 1901-05, #39 (Hlm. 106-212). Kisah, Cerita dan Kronikal | Novel #898. 3. Pêthikan Saking Kabar Angin, Padmasusastra, c. 1901-05, #39 (Hlm. 213-318) . Kisah, Cerita dan Kronikal | Novel #899.

Pêthikan saking Kabar Angin

--- 1 ---

Wontên gêgêmpalan cariyos tanah Ngatasangin, nagari Marutamanda ingkang jumênêng nata binathara Prabu Sindhung Aliwawar, misuwur karatonipun, sang prabu anêngênakên para brahmana kinèn nganggit-anggit sêrat Wedha anggancarakên pêpakêming praja saha aluraning para nata lêluhuripun, dhasar sang prabu piyambak limpad ing saniskara, kathah kêkaranganipun sang nata ingkang kenging sinudarsana dhatêng para ratu sarta para adipati, punapadene para ulu-uluning praja sanèsipun, awit saking kontaping asmanipun sang prabu, kathah para nata ingkang sami nungkul botên kalayan kagêbag ing prang.

Sang prabu garwanipun kawan dasa padminipun kêkalih sarta kathah ingkang sami amêdali, dene ingkang garwa kêkalih inggih sampun sami apêputra rambah-rambah sarta miyos [mi...]

--- 2 ---

[...yos] kakung utawi putri. Putranipun sang prabu gunggungipun sampun tigang dasa, ananging satunggal botên wontên ingkang sugêng, seda sawêg miyos, utawi sawêg yuswa sapêkên, sawênèh yuswa salapan, tuwin sapihan, lami-laminipun yuswa kalih taun, pintên-pintên isarat ingkang murih wilujêng nanging cabar botên wontên ingkang dados, ing wangke^[1] para garwa kandhêg botên wontên ingkang anggarbini. Sang nata sangêt sungkawa ing galih, angèngêt-èngêt badhe curêsing têdhakipun, ngantos supe dhatêng kawibawan sarta botên karsa angrêmbag prakawising nagari, mêmpên wontên ing panêpèn, saha botên wontên wêwênganing galih kajawi kêncêng namung badhe anganyut tuwuh.

Sang prabu ing wanci lingsir dalu anis saking pura, korining panêpèn kakancing saking jawi, botên kanyanan bilih sang prabu botên wontên ing panêpèn, tindak [tinda...]

--- 3 ---

[...k] kori bêbutulan lêpas lampahipun, wanci gagat enjing dumugi ing padhusunan, soroting srêngenge sumirat abrit badhe amadhangi jagad, kados maripatipun tiyang sakit, êbun ingkang nêlêsi gêgodhongan ngalêmpak badhe tètès pating parêntul kados intên rinonce adamêl lalame^[2] galihipun sang prabu, jêgigrèg kaluriking^[3] ayam wana mlangkring wontên panging kusambi kados namudana ing tindakipun sang nata, kathah lêlangêning margi mênawi kacariyosna sadaya. Sang namur lampah dumugi sukuning rêdi wanci sêrap, ing ngriku wontên pasareanipun tiyang Buda, sang nata lajêng minggah dhatêng pasarean karsa nênêpi.

Sasêraping srêngenge kados badhe angêlêm jagad, adamêl anglêsing galihipun sang nata, dhasar nuju wulan kôntha, lintang-lintang kêlêm dening kaling-alingan mêndhung angêndhanu amratandhani badhe tumuntên jawah, [ja...]

--- 4 ---

[...wah,] sang nata saya putêk ing galih saking botên kauban wangon, acipta badhe kalêbus dening kajawahan. Sumiliring maruta mônda ambêkta gandaning sêkar kumuning ing pasarean, amêmungu rujiting galihipun sang nata, mêndhung kapanduk ing angin piyak asar-saran kados amêngani soroting lintang, gumêbyar amadhangi salêbêting astana, sasirnaning mêndhung kabuncang ing angin, sakeca galihipun sang nata, lajêng nata panggenan ingkang badhe kadamêl sare wontên sangandhaping astana, godhong palasa garing dipun kalêmpakakên, kangge lèmèk sarira, ulon-ulonipun pogogan kajêng samboja sang nata lajêng mapan sare wontên ing ngriku, nanging tansah kalisikan dening mirêng swaraning kutu-kutu walang ataga, dumêling tumangkêp ing talingan, sarêng wanci lingsir dalu sang nata lajêng nungku muja samadi angêningakên cipta, nutupi babahan nawa sanga, pêjah salêbêting gêsang.

--- 5 ---

Botên antawis dangu pasarean karaos ebah, tumuntên ing ulon-ulon katingal ambalêdhag lajêng wontên tiyang agêng inggil brêngos capang, pasariranipun mêlês, paningalipun andik, mungu dhumatêng sang nata, pangandikanipun erak-erak.

Kaki prabu, tangia, jare prihatin, jêbul lembon.

Sakala sang prabu wungu saking samadi kagèt aningali: matur sarwi ngrêrêpa, dhuh sintên paduka ingkang anêdhaki tiyang kawêlasasih, punapa pukulun dewa ing Suralaya.

Kulup kalingane sira durung sumurup marang jênêng mara, ingsun iki eyangira buyut dhewe Prabu Bajrapati, sira durung ana ingsun wus tinêkakake ing janji murut marang kadewatan.

Dhuh kangjêng eyang tiyang sêpuh kula, kula nyuwun mugi kacangkinga dhatêng kadewatan, kula sampun botên [botê...]

--- 6 ---

[...n] rêmên wontên ing marcapada, kathah rêribêd ingkang angeram-eramakên.

O putuku wong bagus, sira ora kêna andadak môngsa, sira wis pinêsthi ing dewa kang linuwih bakal nêdhakake para ratu ing Ngatasangin, dadi sira ora bakal curês têdhakira lêstari turun-tumurun angratoni nagara Marutamanda saka têdhakira, ora kasêlanan ing wong liya, nanging wijinira mung kari siji sarta kang kêlar dadi wêwadhahe uga mung siji iya iku Dèwi Angin-angin, sutane Bagawan Anila ing patapan Sadhaka, yèn kalakon sira dhaup, sira bakal asêsuta jalu abagus rupane limpad panggraitane, nanging sajumênêngira akèh sambekalane, luput-luput sira anêmahi pati, mulane diprayitna aja kongsi kalenan ing samubarang obah osiking praja, sanadyan sadulurira dhewe sira kawekanana, mangkono manèh solahbawaning [solahbawa...]

--- 7 ---

[...ning] wong sajroning kadhaton, kudu sira kawruhana, sanadyan pramèswarinira dhewe ora kêna sira pikir lômba. Kandhêg samantên pangandikanipun Sang Prabu Bajrapati musna sapangajêngan, bêngkahing siti pasarean pulih kados wingi uni. Sang prabu sangêt lêgêg ing galih, dangu botên angandika, angèngêt-èngêt ingkang mêntas kasat mata, punapa supêna punapa wungu, wusana priksa ing yêktosipun yèn pinanggihan ingkang eyang buyut piyambak ingkang sampun murut ing jaman kailangan, kêncênging galih lajêng badhe ngèstokakên wêlingipun ingkang eyang nglajêngakên tindakipun dhatêng patapan Sadhaka, tansah wirandhungan ing galih, mudhun saking sukuning rêdi saribit anut têtirahing acala, kathah lêlangêning margi yèn kacariyosna. Enggaling carita tindakipun sang prabu sampun dumugi sukuning rêdi Sadhaka.

Gêntos cariyos ing patapan Sadhaka, sintên [sintê...]

--- 8 ---

[...n] jêjulukipun ingkang adhêdhepok, inggih punika Bagawan Anila sidik ing paningal, sumêrêp sadèrèngipun winarah dhasar winongwong ing dewa, kagungan putra putri satunggal, sawêg nêdhêng-nêdhêngipun birai, apêparap Dèwi Angin-angin, punjul ing warni, karêmênipun sang dèwi angendhang-endhang, wanci enjing umun-umun tumurun saking arga ngundhuh sêkar gambir ing patêgilan, ambaladêr kados mirah sumêbar ing têgal, pikantuking sêkar dipun wadhahi poncoting kasêmêkan, sabên-sabên lajêng karonce kangge sangsangan gêgubahan surèngpati, lajêng anggagas pantês-pantêsipun kaagêma ing satriya. (punapa sang putri sampun wani angas: mênawi). Sawêg katungkul angundhuhi sêkar kagèt wontên satriya rawuh, bagus taksih taruna, sang putri gugup lajêng minggah dhatêng ardi inguwuh botên sumaur, sêkaripun kècèr kocar-kacir tansah tinolèh sarwi ambênakakên [ambênakakê...]

--- 9 ---

[...n] kumlèwèring kasêmêkan, sang nata ngantos kamitênggêngên mriksa citranipun sang ayu, gêbyaring pranaja kèsisan dening wudharing poncotipun kasêmêkan, kanyana andaru rêntah wontên ing patêgilan, sampuna andaru gadhah suku sarta sêlak oncat pancèn kenging katubruk ing sang nata.

Sang nata saya awirandhungan nututi tindakipun sang rêtna minggah ing rêdi.

Sang ayu kapêthuk ingkang rama sang pandhita wontên lêlêngkèhing rêdi, dipun pêpoyani bilih wontên satriya kurang ajar angêtutakên sariranipun, mandêng kumêdhèp têsmak kados aningali dhatêng bedhangipun, badhe dipun balang sela botên siyos (kados dipun balang tingal, dene cumbu lajêng anututi).

Sang pandhita gumujêng anglajêngakên tindakipun, kapêthuk sang nata lajêng ingacaran lajêng, sang nata taklim sêsarêngan [sê...]

--- 10 ---

[...sarêngan] tindakipun, dumugi ing padhepokan jumujug ing sanggar palanggatan: satata lênggah.

Sang pandhita angrêrêpa matur angasih-asih. Kaaturan sênggang prêmbage rawuhipun gusti kula ingkang sinuhun wontên ing padhepokan kula.

Sang prabu kagèt dene sang pandhita sampun sumêrêp dhumatêng sariranipun, anyipta bilih sang pandhita tasdik ing paningal, wangsulanipun: sangêt ing panarimah kula sih panakramanipun sang pandhita dhumatêng kula.

Sang pandhita. Kula rumaos bêgja kamayangan karawuhan sêsotyaning bumi kados sarira paduka, bokmênawi ilapat badhe ambêkta kabêgjan agêng dhumatêng kula.

Sang prabu. Kados têbih ingkang makatên, ratu sangsara koncatan sihing dewa, dêstun ambêkta rêribêd utawi wêwêlak ingkang sagêd adamêl têruhing

--- 11 ---

asrama ngriki, punika wontên èmpêripun.

Sang pandhita. O: nyawa gusti kula, botên wontên titahing dewa ingkang kados ratu, panjênêngan paduka sawêg kenging cobaning dewa, dipun narimah ing galih, manungsa namung sadarmi anglampahi.

Sang prabu. Panêmbahan, anggèn kula dhatêng ing ngarsa sampeyan, dhapur angèstokakên wangsiting dewa ingkang lumantar saking eyang Prabu Bajrapati, kula kinèn angêbun-êbun enjing, anjêjawah sontên dhumatêng sampeyan, punika ingkang dados jalaraning mêntasipun kacintrakan kula.

Sang pandhita. Sang prabu dipun sarônta ing galih môngsa wontêna lêpatipun: botên, awit têtiyang ingkang kagêbêng dados wêwêngkonipun sang prabu, punika kadarbe dhumatêng sang prabu ugi, namung pun rara sangêt giras (kados glathik ajaran) kula rih-rihipun rumiyin, paduka kula aturi ngaso wontên [wontê...]

--- 12 ---

[...n] ing bale kambang kemawon. Sang pandhita lajêng amanggihi ingkang putra, têmbungipun: nok, kowe apa wis olah-olah digawe suguh dhayoh sing kurang ajar mau.

Aku suthing^[4] rama, olah-olah, bonggan sira nyuguh wong kaya mêngkana.

Aja ngono: ta, kae rak kaprênah sadulurmu dhewe.

Sadulur saka ngêndi.

Sadulur pancêr lanang, mêngko takonana dhewe sajarahe.

Kowe apa lali: ngono.

Wis rada lali, kok.

Anua kae atiku minggrang-minggring bae, sumêlang nèk ora barès.

Barès bangêt (nrima ngadu kêcik).

Sang prabu kaaturan rawuh ing dalêm pêngkêran jumujug ing

--- 13 ---

wingkingipun sang pandhita: sang pandhita ngandika dhatêng ingkang putra sarwi kesah, takonana dhewe kono sajarahe.

Dospundi sajarahe la: mas.

He:

He: pripun, criyose samang niku sadhèrèk kula pancêr jalêr.

Hê êh.

Hê êh: pripun.

(didol nguwong awakku, iki mau rêmbuge kêpriye, pangunandikanipun sang prabu) sang nata angsal pamanggih dadakan, lajêng angandika: satêmêne aku iki sadulurmu lanang: pancêr lanang.

Têgêse pripun, sadulur lanang pancêr lanang: niku.

Aku kok ya rada bingung dhewe, ngêndikane kyai ngono mau. Cêkake mêngkene bae, aku iki mau didhawuhing^[5] kyai dikakake mulang maca

--- 14 ---

karo kowe.

Dadi kula êmpun bisa maca niku diwulang malih.

E klaru,^[6] ngaji: dudu maca.

Dhisik lèh kula bisa ngaji: kalih maca.

Karênan galihipun sang nata tumingal musthikaning patapan ingkang sawang kumala (sasat polê) dhasar sang nata widagda ing pangrêngih sêmu cucut, adamêl rantasing galihipun sang rêtna kados kapanduk ing sara sangkali, têmah ngadhoko ing kisma larut bayuning angga kados dèn lolosi, swanita kumyus amarawayan, sang juwita kasambut ingêmban dening sang nata rinabasèng ing basa srênggara kinidungan ing sêkar langênjiwa: kalintu kinanthi.

rimbaning lèk wanci surup / miyak wandakara kandhih / kumênyar kang taranggana / rêbut sorot maratani / pidik ngênani wadana- / nira risang magêng wingit //

gumêbyar agawe kêpyur / dhèr-dheran galihiraji / sinawang oncat alingan [alinga...]

--- 15 ---

[...n] / buwênge kang asta kering / griwa katon maya-maya / saya gègèr tyas narpati //

sorote kang pandam kurung / nyunari jroning jinêmrik / katon pranaja gumêbyar / rêmu-rêmu sêmu kuning / kalingan wastra ngangrangan / sang dyah sumungkêm gêguling //

sang kakung kakênan ing kung / mangrêpa mangarih-arih / babo yayi eman-eman / biratên tikbranta gusti / dasihe tadhah dêduka / sumanggêm ngrabasèng sari //

sang rêtna atangkis gêlung / sêkar mawur maratani / lir sinêbar anèng jaja / kongas gandanya mênuhi / kèbêkan sajroning tilam / wimbuh gambira sang aji //

sabdaning kakung mrih lulut / ing kênya sêdhêng birai / kadi sinênggrang ing sima / muriring tyas èsmu ajrih / sang dyah maksih wani angas / êmar pinurwa ing rêsmi //

anua nika bok ampun / grimingan gawe pangkirig / ati kula tab-êtaban / sumuke kêpati-pati / mang mrika dirada bênggang / ampun ngêsuk-êsuk mriki // cuthêl.

--- 16 ---

Ing wanci enjing mèh silêming lintang-lintang ing langit, samirana midit ambêkta gandaning sêkar ing patamanan, sang prabu akalihan sang rêtna wungu sare lajêng akanthèn asta midêr-midêr ing patamanan, sang prabu mêthik sêkar taluki lajêng cinundhukakên dhatêng ingkang rayi sarwi angandika: yayi bêcik nuli kondur marang praja, kêtêmu bok ayunira sakarone, sira dadi pamungkasing soriningsun, aturipun sang putri: nuwun inggih sandika. Sang pandhita sawêg tumêdhak saking ing pahoman, sumêrêp ingkang putra arêruntungan sangêt êntyarsaning galih sarwi ngandika:

Dhenok, rewangmu caturan kuwi sapa.

Sang rêtna tumungkul, lajêng sarêng andhèrèkakên tindakipun ingkang rama. Sang prabu wontên ing Tanggulangin, sampun samadya côndra ulah raras karasikan, kasok sihipun dhatêng sang rêtna, karsanipun sang prabu saèstu badhe kondur dhatêng ing nagari, lajêng matur

--- 17 ---

dhatêng ingkang rama: nyuwun pamit, sang pandhita anglilani, sang nata lajêng utusan puthut jêjanggan manguyu cantrik, ngampil nawala dhatêng kyai patih. Para utusan enggal lumampah, dumugi ing nagari lajêng sowan ing ngarsanipun kyai patih sarta matêdhakakên sêrat saking sang nata. Sêrat lajêng binuka, ijêmanipun:

Sawise salam ingsun kakang Adipati Tanggulangin.

Kapindhone ingsun paring wêruh yèn ingsun linggar saka kadhaton wus luwih samadya côndra, ing mêngko ingsun ana ing wukir Sadhaka sarta palakrama olèh sutane sang pandhita Anila, ingsun mundhut pêthukan jêmpana titihane yayi dèwi sarta titihan ingsun dhewe jaran Si Meganônda apadene wadyabala saprayoganira, titi lajêng tapak astanipun Sang Prabu: Sindhung Aliwawar.

--- 18 ---

Satamating sêrat kyai patih anjêngêr dene ngantos katilapan ing tindakipun sang nata, rahayunipun amanggih sugêng, karsanipun kyai patih amêthuk piyambak anindhihi para wadyabala, sami sanalika ing praja orêg kados wontên damêl agêng, gancanging carita lajêng bidhal atembak-tembun jêjêl apipit, sêlur dumugi sukuning rêdi Tanggulangin, sang pandhita mêthuk rawuhipun kyai patih, tundhuk wontên ing margi lajêng arêrangkulan, sarta lajêng kèrid sowan ing ngarsanipun sang nata, kyai patih lumajêng agurawalan anyungkêmi padanipun sang nata sarwi lara-lara karuna, sang nata anênggak waspa pangandikanipun: wis kakang, aja korasakake lêlakon kang wus kapungkur, balik saungkur ingsun, yayi dèwi sakarone sarta garwa-garwaningsun paminggir apadene sadulur-sadulur ingsun, apa padha rahayu.

--- 19 ---

Kawula nuwun saking pangèstu paduka sami raharja botên wontên sangsayanipun.

Sarêng sampun lêrêm sadalu: sang nata bidhal kondur, ingkang rayi sang rêtna anitih jêmpana kaayap ing parêkan cèthi pêthukan saking nagari. Kyai patih sarta wadyabala ingkang sapalih anggarêbêg sang putri, ingkang sapalih anggarêbêg sang prabu, sang pandhita andhèrèkakên dumugi sukuning ardi: lajêng wangsul, lêpas lampahipun sang nata rawuh ing nagari saya abusêkan, dados têtingalanipun têtiyang sanagari, pikramanipun sang nata kados mêntas andon pêrang unggul ing yuda amboyong putri dhomas, sang nata kondur angadhaton, kapanggih kalihan ingkang para garwa kados sami supêna kemawon, sang nata widagda ulah asmaragama, para garwa sami kawaratan ing sihipun sang prabu, mila botên wontên ingkang rêngat ing manah anggènipun sang nata palakrama

--- 20 ---

enggal, awit sami rumaos botên wontên bedanipun kalihan saban-saban. Sang prabu lulus mukti wibawa botên towong anguningani prakawising nagari ingkang kenging andadosakên rahayuning praja, antawis sataun têntrêming nagari, tumuntên ingkang rayi Dèwi Angin-angin katingal angidham-idham kaworan, sang nata saya kasok sihipun, punika andadosakên kirang sayoginipun dhatêng ingkang para maru, sadaya sami ewa aningali, wêwah-wêwah para maru wau satunggal botên wontên ingkang ngandhêg, punika saya andadosakên ing kêmeronipun,^[7] sayêktosipun: wijinipun sang nata namung kantun satunggal punika sarta namung Dèwi Angin-angin piyambak ingkang kuwawi dados wêwadhahipun, inggih kados wêcanipun Sang Prabu Bajrapati ing nginggil wau.

Sang nata inggih sampun nguningani yèn sang ayu Dèwi

--- 21 ---

Angin-angin dipun sêngiti dhatêng ingkang para maru, sumêlangipun sang nata bokmanawi ing salah satunggilipun para maru wontên ingkang nandukakên karti sampeka ingkang sagêd andadosakên bilainipun sang rêtna, prayitnanipun sang prabu lajêng karsa pindhah wontên ing yasa kambang muhung kalihan ingkang rayi. Kaprayitnanipun sang prabu botên pisan adamêl suruding manahipun ingkang para maru malah anuwuhakên bêntèr anguntar-untar. Sanadyan sang prabu sagêd anêtêpi wajib dhatêng ingkang para garwa sarta tanpa suda ing sih pangêla-êlanipun, ewadene sabên sang nata wontên ing yasa kambang para garwa sami rêrubukan amirêmbag badhe pamiawonipun dhatêng Sang Rêtna Angin-angin, pramèswari kêkalih ingkang andombani prakawis wau lajêng mêling wisa dhatêng juru panênungan, pikantuk wisa mandos ingkang botên kenging tinawa, kathah aosipun, tumuntên dipun wor ing rujak, kaparingakên [kaparingakê...]

--- 22 ---

[...n] dhatêng ingkang rayi Dèwi Angin-angin saking ingkang bok ayu pramèswari kêkalih, rujak katampèn, aturipun: nuwun, rujak lajêng dipun dèkèk ing kênap sacêlaking pasarean, dipun tutupi ing srêbèt pêthak, sang ayu badhe asêsuci rumiyin, karsanipun mangke badhe dipun dhahar kalihan ingkang raka sang prabu kados sabênipun, sang prabu kondur saking pahêmanipun para brahmana anjujug ing kamaripun ingkang rayi nanging pinanggih suwêng, parêkan kadangu munjuk yèn ingkang rayi sawêg têdhak ing pasiraman, sang nata anguningani saosan rujak dipun sasabi srêbèt pêthak dipun nyana saosanipun, sang nata botên mawi taha rujak lajêng kadhahar, dèrèng ngantos kolu saking rumasuking wisa sang nata lajêng sumaput anggêblag wontên pasarean, panjriting parêkan adamêl kagètipun tiyang sakadhaton, pramèswari kêkalih ingkang rawuh rumiyin sumêrêp ingkang raka seda sarta sumêrêp [sumêrê...]

--- 23 ---

[...p] ingkang dados jalaranipun mêntas dhahar rujak ingkang mawi wisa, pakintunipun dhatêng ingkang rayi Dèwi Anghin-angin, ciptanipun namung badhe bela sarêng seda kalihan ingkang raka sang prabu, sisaning rujak lajêng kadhahar dhatêng pramèswari kêkalih, sami sanalika seda ing ênggèn, saya gumuruh swaraning tangis, Rêtna Angin-angin kasêsa anggènipun dandos, dumugining pasarean ing ngarsanipun ingkang raka sampun pinanggih seda katiga kalihan garwanipun kêkalih, loking kathah Dèwi Angin-angin ingkang amisani dhatêng maru kêkalih sami dipun aturi rawuh ing yasa kambang kasêgah rujak, sang nata tumut dhahar, punika dadosipun seda katiga pisan, Dèwi Angin-angin cipta badhe tumut bela suduk sarira nanging kanggêg dening sawêg anggarbini, gêdêring pawartos wau adamêl êmaring galihipun sang putri botên sande sariranipun winayungyun tinarka ngracun dhatêng ingkang bok ayu, kalayan rikating pamanggih [pamang...]

--- 24 ---

[...gih] lajêng oncat saking kadhaton mêdal ing kori bêbutulan botên kantênan purugipun.

Otêring kadhaton ingkang rayi sang nata: Pangeran Praconda enggal amalêbêt sarêng kalihan kyai patih anjujug ing yasa kambang, sumêrêp ingkang raka sarta ingkang bok ayu kêkalih sami seda, sang pangeran sarta kyai patih sangêt anglênggêr, botên sagêd ngandika namung tansah winadulan dening para garwa pangrêmbe yèn sedanipun sang prabu sarta pramèswari kêkalih saking pandamêlipun Dèwi Angin-angin, katôndha ing mangke Dèwi Angin-angin los saking kadhaton.

Ingkang sakalangkung ribêd ing galih namung kyai patih, enggal adhêdhawah bab samêktaning layon, sarêng sampun sadhiya layon kaangkatakên mawi pakurmatan agêng, dumugi ing astana rêdi Pratipa kasarèkakên jèjèr tiga sang nata wontên ing têngah nunggil [nung...]

--- 25 ---

[...gil] ingkang rama sarta para lêluhuripun.

Antawis pitung dintên kyai patih sarêmbag kalihan para nayaka, sarèhning sang prabu botên kagungan putra, garwa ingkang sawêg bobot lolos saking kadhaton, amargi nglampahi kadurjanan, ngracun dhatêng maru pramèswari kêkalih sarta ingkang raka sang prabu katut kêracun. Panggalihipun kyai patih ingkang sayogi anggêntosi karaton, namung ingkang rayi sang nata: Sang Pangeran Praconda, para nayaka amrayogèkakên karsanipun kyai patih wau, awit sang pangeran lêmbat bêbudènipun, sagêd nyakecakakên manahipun têtiyang alit, dhasar wicaksana putus dhatêng kridhaning ulah praja sarta prang katètèr kala kautus ingkang raka sang prabu ambêdhah nagari, kadadosakên senapatining prang: botên nguciwani, kakêndêlanipun ing palagan kanthi wiweka. Kyai patih lajêng adhêdhawuh badhe jumênêngipun sang pangeran [pangera...]

--- 26 ---

[...n] mawi pakurmatan agêng, sarta mawi sêsuruhan andhatêngakên para ratu ing amôncapraja.

Jumênêng sang pangeran kabyawarakakên ajêjuluk Sang Prabu Praconda, lêstantun botên wontên sangsayanipun, suyud ingkang wadyabala, nagari tata raharja, gêmah aripah loh jinawi, mirah sandhang mirah pangan, tulus ingkang sarwa tinandur.

Sang prabu dèrèng nate kagungan putra, sarta dèrèng lami mêntas kasedan garwa, wontên marêmipun ing galih sakêdhik, amupu endhang saking rêdi sakalangkung endah ing warni, inggih punika ingkang rayi Dèwi Angin-angin: anama Dèwi Maruti, sasedanipun ingkang rama sang pandhita rêmbagipun para puthut, jêjanggan, manguyu cantrik, Dèwi Maruti kêdah dipun susulakên dhatêng ingkang bok ayu Dèwi Angin-angin dhatêng nagari, kalampahan Dèwi Maruti dipun atêrakên dhatêng nagari, wontên ing margi kêpêthuk sang pangeran nuju

--- 27 ---

ambêbêdhag, ingkang ngatêrakên salah panampi, sang pangeran kinintên begal ngadhang margi, lajêng sami lumajêng asalang-tunjang rêbat rumiyin, Dèwi Maruti katilar, punika jalaranipun Dèwi Maruti kagarwa dhatêng sang pangeran, nanging sang pangeran botên mawi ngunjuki uninga dhatêng ingkang raka, awit katambêtan bilih punika ingkang sadhèrèk Dèwi Angin-angin. Amargi saking susilanipun Dèwi Maruti bêkti ing kakung lêgawa lila ing donya kontap kautamanipun, dhasar punjul ing warni wah sampun anggarbini, sang nata kasok sihipun, Dèwi Maruti sajumênêngipun nata sang pangeran, kaangkat dados pramèswari.

Gêntos kacariyos, salolosipun Dèwi Angin-angin, murang marga nusup angayam alas, kandhêg wontên ing èrèng-èrèng lêlêngkèhing rêdi ambambing, ing ngriku wontên kajêngipun bêndha dhoyong pinulêt ing mandira, suluripun nutupi padhas curi ingkang rêmbês [rê...]

--- 28 ---

[...mbês] angêtuk saking sukuning rêdi, suluring mandira pating krêncang sami tumali ing sela, pucukipun sami marêntul tètès toyanipun dhawah ing sela tala ngantos anglumut, kalêmpaking toya kumriwik mili mangandhap anjog ing sumbêran toyanipun katingal wêning, kathah minanipun alit-alit pating sliri, sang rêtna kacaryan ningali kèndêl lênggah ing pêpongoling padhas, sukunipun kêkobok toya sarwi kapijêt-pijêt wêntis karaos sayah, dangu sang rêtna kèndêl wontên ing ngriku, anggagas lêlampahaning sariranipun, pangunandikanipun salêbêting galih: aku iki kalêbu wong bodho têka ora banjur milu bela ing sedane sinuhun, milaur oncat golèk urip nyingkiri paekaning satru, pati iku prakara apa, kuwalik têmên pikirku malah anggolèki sangsaraning dunya nampik kamulyaning swarga, sapele mung saka wêwêtênganaku durung lair, upama

--- 29 ---

saiki aku nganyut pati (nguntal ambêkan) utawa ngêndhat (niba ing jurang) saya bodho manèh, kuwandaku kaèsi-èsi bakal pinangan ing sato, upama aku mulih marang pratapan, isin marang panêmbahan dene ora susêtya ing laki dhêmên urip dadi endhang arahan, môngka aku wis tau ngrasakake dadi pramèswarining nata sarta kinasihan, lah saiki apa kang bakal dak lakoni, kabèh-kèbèh luput, kang luwih prayoga sarta kêna ingaran bênêr bêcik aku andêdagan ana pasareane guru lakiku nglalu pati ana ing kono (pêjah saking botên nêdha) kuwandaku kadêngangang juru kunci bakal dikubur awor karo sang prabu. Salêbêtipun ngunandika tansah ngrêntahakên waspa acarocosan, sang rêtna kêncêng ing karsa lajêng tindak dhatêng pasarean rêdi Pradipa, nalika samantên sedanipun sang prabu sawêg pikantuk tigang dintên, sang rêtna linggar saking têlihing jêjurang [jêju...]

--- 30 ---

[...rang] tindak nusup-nusup ing bêbondhotan pados margi pawanan ingkang kambah ing manungsa sarta anggagas timbuling sarira.

Maskumambang

dhuh pangeran dununge pêpujan mami / prak ati paduka / ngilangkên langêning bumi / mêsat angênani manah //

lir kataman saradibya ingkang lungit / tatu tan katara / rantas têtalining ati / ngantak-antak minta toya //

tètèsana martaning sabdanta gusti / kaya sabên mana / baya nora aningali / dasihe kawêlasarsa //

nèng madyaning wulupan^[8] karèndhèt ing ri / rêncêm lir rinanjam / mung mangajab-ajab ati / dhuh gustiku antènana //

dasihira punagi tan nêdya kari / sumusul paduka / nadyan kalêbèng yumani / kawula tan nêdya pisah //

sokur bage antuk pangapurèng Widhi / nèng Endrabuwana / sakaroron lir ing nguni / ulah raras karasikan //

rêrêpanên ing sêkar kênya kadhiri / kang ngênganyut driya / dasihira

--- 31 ---

nuli guling / sarwi bantalana asta //

Kapanjangên mênawi kalajêngna, cinêndhak lampahipun sang rêtna sampun dumugi ing rêdi Pratipa wanci gagat bangun lajêng angrungkêbi pasareanipun ingkang raka sarta nangis alantik-lantik, sambatipun: nyawa ingkang pêrak ati, ingkang sumèh, ingkang ngêla-êla, ingkang ambingahakên manahing cèthi kados kula punika, punapaa kula paduka tilar kawêlasasih, kula botên sagêd kantun, paduka wungu: kula wontên ing ngriki, paduka rêrêpa kados sabên-sabênipun punika, siti pasareanipun sang nata ngantos kêbês dening luhipun sang putri, sang rêtna botên surut karsanipun namung cipta bela palastra.

Wanci sidhêm kayon angin kèndêl botên lumampah sarta botên wontên swaraning kutu-kutu walang ataga namung pangêcêking jangkrik upa dumêling kados amêtik karna, salêbêtipun sang putri angêkêp siti pasareanipun [pa...]

--- 32 ---

[...sareanipun] ingkang raka: karaos ebah, sang putri botên pisan rumaos ajrih, malah bingah wontêna kala rupa ingkang dados jalaran anginggalakên pati, saya dangu saya karaos sêru ebahipun, tumuntên wontên swara lamat-lamat kamirêng saking jawi: sambêtipun: aku uculana, tumuntên kèndêl, botên wontên swara kêmirêng malih, sang putri botên talompe siti pasarean urugan enggal lajêng dipun dhokèri kalayan têmbagi padupan, gampil kemawon inggih ing siti urugan, amargi siti wêdhi kawoworan bubukan arêng, sarêng sampun anggêpok tabêla têtela kêmirêng yèn salêbêting tabêla wontên swara gêrêng-gêrêng, sang putri botên pisan anggadhahi ajrih malah daya-daya nuntên sagêda rampung badhe sumêrêp warninipun ingkang raka, tutuping tabêla lajêng kabujat sarana linggis ingkang kalêrêsan kantun kapêndhêm wontên ing ngriku

--- 33 ---

(tujunipun wontên linggis kantun ing ngriku, anua kadospundi), mênganing tutup tabêla têtela yèn ingkang sinuhun taksih sugêng paningalipun mêncorong, sang putri panggah ing galih namung murih tumuntênipun rampung padamêlan punika, botên mawi wicantên sakêcap, ingkang raka karangkul lajêng kabopong kabêkta mêntas, sarta enggal lajêng dipun lukari agêm-agêmaning mayit, sang nata kawungokakên sarta tansah dipun arasi tanpa wicantên sakêcap, sariranipun sang putri katingal cêmêng kados tiyang puwa-puwa dening kenging arêng salêbêting kaluwat, sang nata pandung salêbêting galih yèn punika ingkang rayi ingkang dados têlênging galih, mila namung kèndêl tanpa ngandika sakêcap dhasar sariranipun taksih sangêt lêsu, sarampungipun anglukari raka sarta sasampunipun kalênggahakên, têtela yèn sang nata sugêng, sang putri lajêng jêrit sakayangipun ngantos angacêcêng, punika sumêrêpipun sang

--- 34 ---

prabu yèn punika ingkang rayi Dèwi Angin-angin, lajêng dipun rungkêbi sarta gêntos dipun tangisi, dangu sang putri anggènipun kantu, sarêng èngêt sampun wontên ing pangrangkulanipun ingkang raka, sang putri gêntos angrangkul dhumatêng ingkang raka sarwi lara-lara anangis, sang nata tumut bela karuna, sarêng sampun sarèh sang prabu angandika.

Kalingane kowe yayi kang ngêntas aku saka ing pati, kowe tak kandhani: satêmêne nalika aku kapidhara mêntas mangan rujak, aku isih eling wèntèh-wèntèhan yèn aku tinarka wis seda, nanging aku arêp calathu yèn ora seda: ora bisa, saka ampuhing wisa kang ana ing rujak isih dak kêmbêng ana ing tutukku, tak utahake ora kêna, kalakon aku disirami sarta banjur ingupakara kaya patraping mayit, iku aku isih eling kabèh, saiba ta kakune atiku isih

--- 35 ---

sugêng tinarka seda, nganti tumêkane dilêbokake ing tabêla kaangkatake marang pasarean kene banjur dilêbokake ing kaluwat, aku isih sumurup bae, nanging ora bisa suwala awit awakku kaku ngacêcêng kaya kayu, iku aku rumasa yèn sida tumêka ing pati dipêndhêm urip-uripan, aku banjur pasrah marang Pangeran, sawise atiku sèlèh: rujak kang mawa wisa kêna dak utahake: nanging wis kasèp, awit wis ora ana wong kang dak sambati, sarèhning aku wis ana sajroning tabêla lan ana sajroning kaluwat, awakku saya lêsu dening ora kalêbon rijêki, wusana aku krasa didhudhuk ing wong sarta banjur dilukari saka panganggoning mayit, jêbul kowe nyawaku kang asih marang gêgêbale.

Gusti: kula botên nyana andhawuk sêsotyaning bumi ingkang sagêd ngandika kados sarira paduka,

--- 36 ---

salêbêtipun ingkang rayi matur tansah dipun usapi pasuryanipun ingkang kenging ing angusing arêng jati cipta kula namung panggangguning brakasakan ingkang wontên salêbêting kaluwat, pangangkah kula manawi sampun dumugi ing tabêla, kula korugana pêjah awor kalihan panjênêngan paduka, botên nyana paduka malah pinanggih sugêng. Ing mangke gusti ingkang dadosan^[9] karsa paduka kadospundi.

Aku mung nurut sakarêpmu bae: yayi.

Kula nuwun, pamirêng kula kabar pêpêkênan, rayi paduka Sang Pangeran Pracondha jumênêng nata anggêntosi panjênêngan paduka, awit saking pamilihipun kakang patih sarêmbag kalihan para nayaka.

Sang prabu sarêng midhangêt aturipun ingkang rayi lajêng mupus ing galih botên karsa têtukaran arêbat kamuktèn kalihan ingkang rayi Sang Pangeran Pracondha, lajêng angandika.

--- 37 ---

Yayi: kowe tak jak lara, ayo mulih marang pratapan Sadhaka bae, anglêbur tapak tilase sang pandhita, napakake wêwêtênganamu bisaa amijèni para ratu ing Atasangin, kaya kang kawêcakake dening eyang Prabu Bajrapati, pangandikane ora liya saka darahku lan darahmu, asile apa rêbut kamuktèn karo sadulur dhewe.

Gusti: kula namung andhèrèk sakarsa paduka.

Sang nata lajêng linggar saking pasarean rêdi Pratipa kalihan ingkang rayi Dèwi Angin-angin, rêruntungan sami anamur lampah.

Mêgatruh

mudhun saking Pratipa sarwi mêgatruh / titi sunya gagat enjing / nuju tanggal ping nêmlikur / ngrinakkên padhanging sasi / sumilak taranggana byor //

rêbut sorot sêsirat dadya sêsuluh / alon tindak sang kaswasih / kang rayi sarwi tinuntun / manjat èrèng-èrèng wukir / wanci bangun praptèng ngisor //

--- 38 ---

hyang raditya mungup sing udayèng ranu / miyak lêlamuking ardi / kabèh katon rêmu-rêmu / malah sampun saput siti / tètèsing bun ting talêthok //

tumarontong hyang bagaskara kadulu / mawèh enggaring lumaris / srigunting munya jêthithut / nèng pucuking wit kusambi / kadi nambrama sang katong //

sumêngèring arina giwar lumayu / sira kadi tuduh margi / ing ngriku kèh ri kêmarung / kacêr nèng panging pring ori / thit thut thèt muni tan anggop //

isthanira mawantu atur pudyayu / kathah lêlangêning margi / sang prabu tindakira wus / lêpas ngambah margi alit / galêngan gung menggak-menggok //

têpèng wana ingôngsa tilas binrujul / kinothak kinôntha sabin / wênèh wus linèr ing garu / siniku pinèt pasagi / mèt lêmpar ywa lêgak-lêgok //

ing lêlowah linarik-larik linajur / tinanêman kênthang jawi / gêgumuk pagagan agung / mangsane wus malêncuti / ginawaran ting garendhol [garendho...]

--- 39 ---

[...l] //

yèn dinudud sing gubug pating kêranthuk / môngka wêwêdining pêksi / kapiandhêm sami mabur / binubuh dipun bandhili / ampingan êpanging kêpoh //

yèn katungkul narutul nêba angêbyuk / gugup gagaping têtali / tinula-tula dinudut / bubar malih kanang pêksi / wèh ascaryaning lungandon //

Cinêndhak tindakipun sang prabu sampun dumugi ing patapan Sadhaka, nanging pinanggih suwêng, ingkang rama sang pandhita sampun seda, ingkang rayi Dèwi Maruti nusul dhatêng ing nagari kabegal dening bajag ngadhang margi. Sang nata saya mupus ing galih, lajêng anggêntosi kapandhitanipun ingkang rama marasêpuh, tansah anungku puja samadi, sang putri angendhang-endhang. Pratapan ing Sadhaka wontên tungganganing rêdi kêkalih, papanipun waradin, ing pêpèrènging rêdi anjurang wontên guwanipun patapan, padhasipun curi tumawing angêsong kathah rêrêmbêsanipun toya saking lambunging rêdi

--- 40 ---

pating srèwèh mili ngalêmpak anjog ing lêlêngkèh tinambêng ing sela tala lubèr mili dhatêng ing patapan, angubêngi capuri sarta wontên ingkang kasudhèt malêbêt ing yasa kambang, angoncori sêkar-sêkar ing udyana, wêdalipun toya gumrojog anjog ing jêjurang mawur kados dhawahing warsa, antawis pitung wulan anggènipun sang prabu wontên ing asrama, pambobotipun Dèwi Angin-angin sampun dumugi ing wanci, dados wontên ing nagari sawêg bobot kalih wulan, karaos nyakiti badhe kagungan putra, ingkang raka sangêt marma^[10] dhumatêng ingkang rayi, tumuntên ambabar miyos kakung bagus ing warni, pamulunipun manis, paningalipun gumilar kados kaca, kaparingan nama Radèn Timur, kasok sihing rama ibu, Radèn Timur kalawun-lawun, diwasanipun wontên ing pratapan.

Kacariyos Radèn Timur kados lare kajiman, botên rêmên têtunggilan dolan kalihan lare kathah, [ka...]

--- 41 ---

[...thah,] rêmênipun puruhita dhatêng para pandhita mitranipun ingkang rama, anggêguru ngèlmu kadigdayan kanuragan, tumplak kawruhipun para pandhita sadaya, dene ingkang rama piyambak kathah piwulangipun bab kawruh karaton, cinêndhak yuswanipun Radèn Timur sampun wolulas taun lumampah, osiking galih botên rêmên wontên ing pratapan, rêmên wontên ing praja suwita ing ratu: lajêng sowan ingkang rama, têmbungipun:

Kangjêng rama: kula punika rumaos bosên wontên ing rêdi, kapingin suwita ing ratu wontên nagari, kula nyuwun lilah badhe ngawula.

Sang prabu sumêdhot ing galih miyarsakakên aturipun ingkang putra, têmahan rêntah waspanipun, kèngêtan yèn ta panjênênganipun jumênêng nata, ingkang putra dados pangeran adipati, môngka punika badhe ngawula. Dangu sang prabu botên angandika [angandi...]

--- 42 ---

[...ka] angèngêt-èngêt punapa lêkasing karsanipun ingkang sayogi linampahan, wusana pinanggihing pambudi badhe kintun sêrat dhumatêng ingkang rayi, nanging botên lampah ngêblak, lampah sandi, sang prabu sampun midhangêt pawartos yèn ingkang rayi Prabu Praconda sampun apêputra miyos putri saking ingkang rayi ipe Dèwi Maruti, anggènipun kagungan putra bêbarakan kalihan panjênênganipun, namung lêt kalih wulan, pangandikanipun dhatêng ingkang putra, sarèhna dhisik kulup karêpmu iku, aku arêp awèh layang marang kang bakal kosuwitani. Ingkang putra lajêng mundur.

Sang prabu nyiyosakên karsanipun, paring sêrat dhatêng ingkang rayi, nanging asmanipun kasamar lajêng mundhut ron tal kasêrat ing kanaka, sarêng sampun rampung lajêng nimbali cantrik ingutus dhatêng nagari mundhi nawala, ki cantrik winêling nampèkakên nawala wau dhatêng wadana ingkang saos ing srimanganti, bilih sampun katampèn [kata...]

--- 43 ---

[...mpèn] lajêng nulaka wangsul, sampun mawi ngêntosi wangsulan.

Ki cantrik nampèni nawala lajêng kemawon lampahipun dumugi ing nagari anjujug pasowan sri manganti nampèkakên nawala dhatêng wadana ingkang saos sarta lajêng nulak wangsul botên mawi pamitan, inggih kados wêlingipun sang prabu.

Wadana ingkang saos ing srimanganti ngantos kamitênggêngên kadhatêngan cantrik ingkang murang tata, dumrojog tanpa larapan nampèkakên sêrat tanpa wicantên, dipun pitakèni kèndêl kemawon, kesah dipun uwuh botên sumaur, sarêng sêrat dipun tingali ngalamatipun konjuk ing sang prabu, enggal wadana ingkang saos canthèl unjuk nyuwun lilah sowan ing ngarsanipun sang prabu.

Sang prabu nuju lênggah ing panêpèn kalihan ingkang garwa Dèwi Maruti kaadhêp para biyada parêkan cèthi, dangu [da...]

--- 44 ---

[...ngu] sang prabu imbal pangandika kalihan ingkang rayi, wontên ingkang karaos ing galih bab anggènipun botên sagêd pêputra malih kalihan ingkang rayi, kajawi namung satunggal thil miyos putri, dalah saking ampeyan satunggal botên won^[11] ingkang mêdali, osiking galih sampun mupus, namung kapengin momong mantu sagêda pêputra kakung ginadhang anggêntosi kaprabon, nanging sang nata ing galih sakalangkung ngungun, bab lêbête jodhonipun ingkang putra Dèwi Sumilir, ngantos kawêdal pangandikanipun dhatêng ingkang rayi.

Yayi, aku ora anduga jêrone jodhone anakira Si Sumilir bocah wis umur 18 taun lumaku têka durung ana sing ngrasani, patut-patute wis dadi parêbutane para ratu akèh, ciptaku kang mêngkono mau ora nglêngkara mirit saka sampurnane rupane anakira, yèn ta alaa, utawa duwea [du...]

--- 45 ---

[...wea] cacat: seje catur, patut bae durung ana kang ngrasani.

Gusti: sawêg pandugi kula para ratu anggènipun botên ngraosi dhatêng putra paduka, punika kawuwung^[12] saking ajrih, amargi saking kêbawah kêprentah dhumatêng panjênêngan paduka.

Bênêr yayi dèwi: para ratu kang padha kêbawah kêprentah padha duwea wangwang, nanging dalah kang nglakokake êdom sumurup ing banyu iya ora ana, mangkono manèh para ratu liyane iya ora ana kang ngrasani, apa kalakon wong duwe anak wadon disorohake: wis ora bae.

Gusti: karsa paduka ingkang kasêsa, lare sawêg ngumur 18 taun, sampun kagalih jodhonipun, ing têmbe môngsa kiranga: botên.

Ora kêsusu mêngkono: yayi, mung gumun sêbêle.

--- 46 ---

Dèrèng dumugi imbal wacana kasaru unjukipun nyai lurah anampèni aturipun wadana ingkang saos srimanganti nyuwun lilah badhe sowan ing sang prabu, wontên damêlipun ingkang gati.

Sang prabu kagèt ing galih, kinintên mênawi wontên damêl, wadana ingkang saos srimanganti ingandikan kalilan malêbêt ing panêpèn, lajêng kadangu.

Apa ana gawenira sira anjaluk kêtêmu ing panjênêngan ingsun.

Kawula nuwun, gusti jrih kawula kaabdèkakên, kawula ngunjukakên sêrat saking pandhita ing rêdi, ingkang kabêkta ing cantrik, lajêng kaaturakên lêlampahanipun, sang prabu gita anggènipun nampèni sêrat sarta lajêng kawaos, têmbungipun,

Pèngêt, iki nawalaningsun, sang prabu ... kang andarbèni tah-talatah nuswa Ngatasangin kabèh kang akadhaton ing Marutamanda ing mêngko lagi nglakoni [ngla...]

--- 47 ---

[...koni] karsaning dewa mawiku ana ing pacrabaan Sadhaka, dhawuha marang sira yayi Prabu Pracondha kang misuwur asmane prawira ing paprangan sarta ambêk martotama kalok ing liyan praja, kang anggadhuh karaton ingsun sarta angrênggani pura ing Marutamanda, muga dinirgakna ingkang yuswa sarta kuwarasan salawas-lawase.

Liring nawalaningsun, ingsun midhangêt pawarta saka bocah ingsun cèkèl jêjanggan, manguyu cantrik kang padha dêdagangan sayuran marang nagara, yèn sira kagungan putra putri wus nêdhêng birai, kêkasih Dèwi Sumilir pinunjul ing rupa susila bêkti ing wong tuwa, iku mênawa andadèkake lêgane atinira, lan sakarone yayi Dèwi Maruti, putrinira Rara Sumilir ingsun pundhut, bakal ingsun dhaupake lan pulunira^[13] dhewe putraningsun Radèn Timur, sarta sawuse kalakon dhaup karaton kang sira lakoni ingsun [ing...]

--- 48 ---

[...sun] pundhut bali banjur ingsun paringake marang kaki putra, sira lan ingsun padha narima angêmong putra bae, ingsun ngarêp-arêp wangsulanira.

Tinulis ing pacrabaan Sadhaka ...

Sadulurira wrêdha bagawan ...

Satamating pamaos sang prabu duka yayah sinipi wadananipun abrit kados rah, netranipun kumukus kados bêl mêdal dahana, awit rumaos dipun cêcampahi sarta dipun diksurani dening pandhita awon ing rêdi, ngaturi sêrat tanpa parikrama têmbung ngoko rumakêt ngakên sadulur ing panjênênganipun sang prabu, nyuwun putranipun badhe kapêndhêt mantu, sarta mawi têmbung rodaparipaksa sang nata kaaturan sèlèh kaprabon, galihipun sang prabu brangasan, yèn ta wontêna tiyangipun amêsthi dipun jur sami sanalika, amargi sang prabu botên katuwuhan gali^[14]

--- 49 ---

pisan-pisan yèn ingkang raka Sang Prabu Sindhung Aliwawar dados gêsang saking ing pati, sèwu nglêngkara yèn sêrat wau sakinga ingkang raka, namung dipun nyana sêrat saking pandhita edan kemawon, kyai patih ingandikan malêbêt, enggal-enggal.

Sowanipun Kyai Patih Tanggulangin, sang nata taksih katingal duka, kyai patih anggagas salêbêting galih, apa baya kang dadi karsane sang prabu, têka katon ringas têmên pasuryane, ora bisa anduga: aku.

Sang nata botên mawi ngandika tansah gêrêng-gêrêng, sêrat lajêng dipun uncalakên dhatêng kyai patih, sêrat katampèn lajêng kawaos, dèrèng ngantos dumugi sêrat lajêng kasuwèk-suwèk, kyai patih katingal sumuk ing bêndu sarta lajêng munjuk:

Gusti mênawi wontên lilah paduka: kawula nyuwun lilah ngrumiyini lampah saha wadyabala ingkang sapalih,

--- 50 ---

badhe ngrisak patapan ing Sadhaka, ingkang ngantos dados karang abang, pandhitanipun badhe kawula cêngkalak, konjuk ing ngarsa paduka dadosa pangewan-ewaning têtiyang sanagari (dubilah athik ana wong kaya mêngkono, kulite apa sacêngkang têka wani mêjanani wong sanagara).

Pangandikanipun sang prabu, iya kakang dhisika, nuli cêkêlên, aku sêlak kapengin sumurup rupane pandhita mênyunyang iku.

Kawula nuwun sandika: mugi angsala pangèstu paduka tawar mêngsah pandhita, (jajal-jajal nyêngkalak wiku).

Kocapa kyai patih saha wadyabala sapalih kêbut bidhal dhatêng ing wukir Sadhaka, andalêdêg kados toya mila^[15] saking êrong, warni-warni dêdamêl sarta busananing prang ingkang rêkta pindha giri pawaka, ingkang krêsna pindha dhandhang rêraton, ingkang pita pindha podhang rêbut wowohan, ingkang seta pindha kuntul nêba,

--- 51 ---

ingkang ijêm riyu-riyu pindha biruning langit, tangèh winuwusa dêdamêl sarta busananing prang, kyai patih nindhihi baris, ginêlak lampahipun sampun dumugi sukuning rêdi Sadhaka wanci sêrap kandhêg kasaput ing dalu lajêng akêkrapa wontên ing patêgilan, pakuwonipun kyai patih sarta para bupati ngalêmpak wontên tarub wangunan, katutup ing motha wungu mawi bilik-bilik panggenan panglêrêban sare, ing têngah lowah panggenan parêpatan angrêmbag prakawis ingkang badhe linampahan, sasampunipun para wadya ngaso kyai patih lênggah ing panirat nimbali para bupati kakarsakakên apirêmbagan, karsanipun kyai patih utamining lampah kêdah mawi utusan aparing sumêrêp dhatêng ingkang mawiku, sampun lajêng kagropyok purun, kados angoyak wraha, punika tindak nistha dene êtrapipun prawira nindakakên pratingkah rodaparipêksa, para bupati nayogyani, [na...]

--- 52 ---

[...yogyani,] lajêng nglampahakên utusan mantri.

Gêntos kacariyos, Sang Prabu Sindhung Aliwawar ingkang mawiku sampun midhangêt pawartos yèn Kyai Patih Tanggulangin tinuduh ingkang rayi Sang Prabu Pracondha ngrisak patapan ing Sadhaka, sang prabu pirêna ing galih kalêrêsan anggènipun masang kala desa, karsanipun badhe amanggihi dhatêng kyai patih, dèrèng dumugi pangunadikaning galih kasaru dhatênging utusan, putranipun kyai patih anama Ngabèi Samirana, kairit dening cantrik: Sowan ngarsanipun sang prabu, utusan wau pandung dhumatêng warnanipun sang prabu, têmbungipun santak botên mawi rêringa anglênggahi tindaking dutotama. Hèh sang pandhita: wruhanamu aku dutane sang mantri wisesa Radèn Adipati Tanggulangin, aranku kang misuwur Ngabèi Samirana, rawuhe radèn apatih ing patapanmu kene: kautus ing gusti Sang Prabu Pracondha, nimbali marang kowe, yèn [yè...]

--- 53 ---

[...n] nutut ingandikakake ngirit kalawan aris, yèn mogok ingandikakake ambônda, yèn bôngga ingandikakake ngrampungi pisan.

Sang prabu ayêm ing galih mèsêm sarwi mangsuli sasêmbranan, mêngko ta: sing tak pilih êndi, kabèh-kabèh pait aku êmoh, tutura marang Si Adipati Tanggulangin, sakarêpe dadi.

Ciptanipun Ngabèi Samirana yèn ta angsala parentah saking ingkang rama, sami sanalika punika sang prabu badhe kacêpêng awit saking winangsulan sasêmbranan, sumuking nêpsu katingal andik kumukus netyanipun kados amêdala dahana. Sang prabu saya pirêna ing galih anguningani kawantêraning putranipun kyai patih, pangunadikaning galih: lali têmênan Si Samirana besuk kêrtaning jaman bocah kang mangkono kuwanène patut dinadèkake bupati tamping.

Samirana: kêpriye kang dadi wangsulanamu kang kêna dak aturake [a...]

--- 54 ---

[...turake] marang kyai patih.

Sang prabu: aku ora mangsuli manèh kajaba mung sumarah sakarêpe Si Adipati Tanggulangin.

Ngabèi Samirana nulak wangsul tanpa pamitan sarwi wicantên: antènana sesuk yèn ing kene wis dadi karangabang kowe lagi rumasa kêduwung sarta mari sêmbrana.

Sang prabu saya suka ing galih dipun puruni dening Ngabèi Samirana.

Ngabèi Samirana lajêng lampahipun dumugi ing pakuwon ngarsanipun kyai patih, matur sarèhing dinuta, miwitli^[16] malah amêkasi. Kyai patih lêgêg ing galih miyarsakakên aturipun Ngabèi Samirana, dene sang pandhita botên anggadhahi gigrig ing manah kadhatêngan mêngsah ingkang tanpa wicalan, pangunadikaning galih: baya pandhita iku duwe aji pangabaran kang bisa gawe pangapêsaning mungsuh,

--- 55 ---

yèn ora mêngkonoa: mokal, awit ora ana wong kang tanpa maras, môngka ing pratapan katon mamring ora ana wong sikêp gêgaman. Ngantos dalu kyai patih lênggah wontên madyaning tarub wêwangunan, para bupati sapanêkaripun sampun sami kadhawuhan bibaran amasanggrahan piyambak-piyambak, kyai patih taksih lênggah ijèn, dalah ingkang para abdi sampun sami kadhawuhan ngaso.

Sang pandhita ing dalu punika karsa amanggihi kyai patih tindak ijèn dhatêng pasanggrahaning mêngsah mangagêm sarwa pêthak angasta lantaran êcis, tanpa larapan anjujug ngajêngipun kyai patih taksih jumênêng sarwi ngandika: kakang: padha bêcik bae satêkanira ana ing patapan Sadhaka. Kyai patih sakalangkung kagèt ing galih mangkorog gêgithokipun, dipun nyana yèn setan brakasakan ing patapan sumêdya ngrêridhu, kyai patih botên mangsuli namung maspadakakên [maspa...]

--- 56 ---

[...dakakên] sarta matak môntra wikrama, nanging dipun kêdhèpakên botên sagêd ical, punika kyai patih sawêg andugi yèn dede setan brakasakan, sayêktosipun janma manungsa, dangu anggènipun ningali, salêbêting galih botên kasamaran yèn ingkang jumênêng wau Sang Prabu Sindhung Aliwawar, punika saha adamêl kodhênging galihipun kyai patih, awit yèn yitmanipun sang prabu ingkang nêdhaki, dipun kêdhèpakên amêsthi ical, sarèhning ing paningal sampun têtela yèn sang prabu, kyai patih lajêng amangsuli: gusti panjênêngan paduka têka salah wèwèng wontên ing patapan Sadhaka botên lajêng sampurna jati, murut dhatêng kadewatan. Sang prabu gumujêng kyai patih lajêng dipun rangkul, punika kyai patih sawêg sumêrêp yèn têtela sang prabu. Sang na^[17] lajêng nyariyosakên lêlampahanipun turut botên wontên ingkang kalangkungan, salêbêtipun sang prabu ngandika: kyai

--- 57 ---

patih tansah angrêntahakên waspa, satêlasing pangandika: kyai patih matur. Dhuh gusti: kawula rumaos manggih ratu pituruning dewa ingkang sagêd angasrêpi jagad, ing mangke panjênêngan paduka kawula dhèrèkakên kondur angrêngganana malih ing karaton Marutamanda, rayi paduka Sang Prabu Pracondha wangsula kalênggahanipun lami nyatriya agêng malih angawat-awati panjênêngan paduka.

Kakang bangêt panarimaningsun, sêtyanira marang panjênêngan ingsun, ingsun rumasa ora bisa malês, nanging karêp ingsun, ora mêngkono, adoh nyipta kawibawan, amarga ingsun wis yuswa sarta wis lawas ora ngasta karaton, bokmênawa malah agawe rêngkaning praja. Dene karsaningsun ora liya mung arêp momong gustinira kaki adipati, kaya layang ingsun marang yayi Pracondha.

Gusti: karsa paduka punika, kawula botên sagêd [sagê...]

--- 58 ---

[...d] maoni, kawula amung jumurung saha ngèstokakên karsa paduka, nanging panjênêngan paduka kêdah botên kawula^[18] aturi kondur dhatêng nagari.

Karêpira iku ora ana pakewuhe kakang, nanging sira katêmua dhisik karo yayi dèwi lan kaki adipati munggah mênyang pacrabakan ingsun: saiki.

Kawula nuwun inggih sandika.

Kyai patih lajêng andhèrèkakên konduripun sang prabu, nanging botên kalilan anggugahi para bupati sarta para wadyabala ingkang sami lêrêp ing pasanggrahan.

Sang prabu lajêng tindak namung kalihan kyai patih minggah dhatêng ing pratapan, ingkang rayi sang prabu: Dèwi Angin-angin dèrèng sare nglêmbur nyulam agêmipun jubah ingkang raka, ingkang putra ugi dèrèng sare sawêg nocogakên sêrat Bomakawya kêkarangan saking Kêling, kasaru rawuhipun sang prabu, kadhèrèkakên kyai

--- 59 ---

patih. Kyai patih sumêdhot sumêrêp dhatêng Dèwi Angin-angin, sarta sumêrêp dhatêng Radèn Timur warnanipun botên kalih kalihan ingkang rama, sang prabu angandika, yayi: kakang patih têka ing patapan arêp mondhongi marang ingsun: bagèkêna.

Nuwun inggih sandika. Pun kakang punapa sami wilujêng dhatênge wontên ing pratapan Sadhaka.

Kula nuwun pangèstunipun gusti kula kangjêng ratu êmas: nuwun wilujêng.

Suguhên apa-apa: yayi.

Nuwun inggih sandika.

Bok sampun gusti: dalu-dalu.

Tiyang wontên, punika camcaman pangunjukan wedang jae saosane sang prabu sampeyan lorod: môngga.

Inggih nuwun. Kalêrêsan gusti asrêp-asrêp wontên ing rêdi, pikantuk ngombe wedang jae, sagêd [sagê...]

--- 60 ---

[...d] panas dhatêng badan.

Punika ulam ayêm kidang angsale ngala pun cantrik kala wau siyang, sampeyan têdha kalihan lopis: eca.

Inggih nuwun.

Kakang: prayogane sira muliha dhisik marang nagara matura yayi prabu ngaturna lêlakon kang wis ingsun têmu sarta kalawan parênge yayi prabu ingsun nyidakake karsaningsun kaya kang wus muni ing layang ingsun panglamar.

Kawula nuwun inggih dhatêng sandika. Ing wanci enjing kyai patih mudhun saking ardi rawuh ing pasanggrahan lajêng awêwartos dhatêng para bupati ingkang pinanggih sariranipun kala wau dalu, para bupati sami malêngak èsmu kagawokan, wusana lajêng tata-tata bidhal wangsul dhatêng nagari.

Kacariyos Sang Prabu Pracondha sapêngkêripun kyai patih tansah angajêng-ajêng dhatêngipun sarta ambêktaa [a...]

--- 61 ---

[...mbêktaa] pandhita, dèrèng dumugi panglocitaning galih kasaru gègèring jawi sami alok dhatêngipun kyai patih, sang prabu enggal miyos sinewaka, kyai patih lajêng ngandikan^[19] lajêng dhatêng pasewakan, dèrèng ngantos matur sampun kadangu, êndi kakang pandhitane.

Kawula nuwun gusti, pandhitanipun kalintu raka tuwan Sang Prabu Sindhung Aliwawar, sande seda lajêng mawiku wontên ing patapan Sadhaka. Lajêng kaaturakên lêlampahanipun ingkang raka miwiti malah amêkasi. Sang prabu sakalangkung ngungun wusana bingah ing galih dene ingkang sadhèrèk namung satunggal sampun seda sapunika pinanggih sugêng malih, karsanipun daya-daya badhe lajêng sowan dhatêng ingkang raka sarta lajêng amondhongi dipun aturi kondur dhatêng nagari. Sang prabu lajêng apradandosan, ingkang rayi Dèwi Maruti, sarta ingkang putra Dèwi Sumilir sami kakarsakakên [kakars...]

--- 62 ---

[...akakên] dhèrèk pisan, sang pramèswari sakalangkung bingah badhe kapanggih kalihan ingkang bok ayu, botên lami sampun samêkta lajêng bidhal, kêbut tiyang sanagari.

Sang nata pandhita sampun midhangêt pawartos yèn ingkang rayi Sang Prabu Pracondha sarta garwa putra sowan dhatêng ing patapan, sang nata karsa amêthukakên rawuhipun ingkang rayi sarta ingkang garwa Dèwi Angin-angin tuwin ingkang putra Radèn Timur sami kakarsakakên dhèrèk, Dèwi Angin-angin sakalangkung bingah badhe kapanggih kalihan ingkang rayi Dèwi Maruti, sarta kapengin badhe sumêrêp ingkang putra kapenakan ingkang apêparab Dèwi Sumilir sarta ingkang badhe kapundhut mantu, tindakipun sang nata pandhita kadhèrèkakên para ajar, wêwasi, puthut, cèkèl, jêjanggan, manguyu, cantrik, indhung-indhung, galuntung, botên kantun, sang pramèswari kadhèrèkakên [kadhèrèkakê...]

--- 63 ---

[...n] para endhang, dêdungik, abêtan, obatan,^[20] ubon-ubon, bidhang dhayang, sontrang mêntrik, ugi botên kantun tiyang sapatapan kêbut sami andhèrèk sadaya.

Tindakipun Sang Prabu Pracondha dumugi sukuning ardi Sadhaka, ingkang raka sang prabu sampun dangu angêntosi wontên ing tarub wangunan, sarêng katingal ingkang raka jumênêng wontên madyaning têtarub, Sang Prabu Pracondha lumajêng gurawalan angrungkêbi sampeyanipun ingkang raka sarwi lara-lara karuna pindha wanodya, Sang Prabu Sindhung Aliwawar tansah nênggak waspa wusana botên sagêd nahanakên têmahan anglud tumut bela karuna. Makatên ugi Dèwi Maruti sarêng kapanggih kalihan ingkang bok ayu sangêt kasok ing galih kèngêtan kala timuripun ingêmong dening ingkang bok ayu alara-lara karuna sambat amêlasasih, ingkang bok ayu tansah carocosan [carocosa...]

--- 64 ---

[...n] angêbêsi pungkuranipun ingkang rayi, tiyang sapasanggrahan tumut bela karuna sadaya.

Namung kyai patih ingkang botên tumut karuna malah sasêmbranan kalihan cantrik, oraa: trik, kowe kuwi anu apa athik padha milu nangis pating slênggruk, apa kowe sumurup rêmbuge prakara iki.

Botên dara patih, sayêktosipun manah kula punika taksih mêjaho, namung anggêripun tumut nangis nama botên kainan.

Ora kainan kêpriye.

E, bilih wontên ganjaran dhatêng ingkang sami tumut nangis badhe botên kêlangkungan.

Dadi tangis golèk pêndhok, iku arane.

O, têbih ingkang makatên wau mênggahing kula, awit kula namung nrimah jubah, botên pados lowongan jajar kêmit siti.

--- 65 ---

Sarèhning mung nrima jubah koarani apa.

Inggih botên mawi nama namung blaka wijaya, nyuwun lorodan jubah: epah anggèn kula tumut nangis.

Sirêp ingkang sami nangis, sang prabu sêpuh angandika, wis yayi aja sira rasakake lêlakon kang wis kapungkur, balik ing saiki ayo golèk pikir kang prayoga linakonan, sang prabu bidhal kondur dhatêng patapan, kêbut sawadyabalakuswa, sami sanalika ing pasanggrahan kados nagari, jêjêl uyêl-uyêlan sami pados pamondhokan, sang prabu wrêdha saha taruna sarta sang pramèswari sakalihan, sami botên kenging pisah andumugèkakên onêngipun, makatên ugi Radèn Timur kalihan ingkang rayi Dèwi Sumilir rukun anggènipun saduluran, nanging ciptaning galih sanès, sami rumaos kogug yèn dadosa garwa, mila rakêtipun saduluran botên mawi angandhut wadi.

--- 66 ---

Antawis pêndhak dintên sang prabu wrêdha saha taruna sami paginêman, ingkang kakarsakakên ngadhêp namung Kyai Patih Tanggulangin, pangandikanipun sang prabu wrêdha. Yayi karsaningsun sira lêstaria jumênêng nata binathara ana ing nagara Marutamanda, ingsun wus narima mawiku ana ing Sadhaka bae, sarèhning sira ora duwe yoga jalu, anakira kaki Timur sira angkata dadi pangeran adipati anom, sarta ing têmbe dhaupa karo sutanira nini Sumilir, ingsun wis pitaya ing sira.

Gusti ratu sadhèrèk kawula sêpuh, kawula botên bingah jumênêng nata bilih ningali panjênêngan paduka nandhang papa cintraka wontên ing ardi, anggèn kawula kalampahan jumênêng ratu namung saking pamêksanipun kakang patih, amargi kawula rumaos taksih tidha-tidha, botên sande dados gêgujênganipun para ratu ing ngamôncapraja, ananging sarèhning panjênêngan [panjênêng...]

--- 67 ---

[...an] paduka seda, kadospundi anggèn kawula badhe nyelaki dhatêng pamêksanipun kakang patih wau, kalampahan kawula jumênêng nata akanthi prihatosing manah. Wusana ing mangke panjênêngan paduka aparipurna botên dumugi ing layon, kawula sèwu bingah prasasat amanggih sêsotyaning bumi ingkang badhe nyoroti surêmipun praja ing Marutamanda salaminipun paduka tilar, dene kawula narimah wangsul nyuwita ing panjênêngan paduka nyatriya kados ingkang sampun kalampahan.

Yayi prabu sira aja wangkot, sira mung sadarma anglakoni parentah ingsun, ora kêna sira popo^[21] lan maninge enz asthabrata.

Aturipun sang prabu taruna, ratu sadhèrèk kawula sêpuh mugi angsala pangèstu paduka sagêd anglampahi ing rèh paduka ingkang sampun kadhawuhakên, saha badhe kawula èstokakên kanthi pangaji-aji saha [sa...]

--- 68 ---

[...ha] botên supe angluhurakên asma paduka ing salami-laminipun.

Andungkap sawulan sang prabu taruna wontên ing pratapan Sadhaka: sampun kalilan kondur saha garwa putra sarta Radèn Timur ingkang minôngka pambajênging putranipun sang prabu taruna: kabêkta. Untabing bala asêlur lumampah urut galêngan kados sela blêkithi, ing pratapan koncatan mêmaniking praja katingal nyênyês, roda mala pêpês dening katrajang ing angin, suwir kadadak, katingal amêmêlas, kathah lêlangêning wukir yèn kacariyosna sadaya.

Sarawuh ing praja sang prabu lajêng amranata sawarnining prakawis ingkang pêrlu-pêrlu angèstokakên piwêlingipun ingkang raka sang prabu, andadosakên sakecane manahipun têtiyang alit, sarta ing sabên-sabên sang nata angrêmbag prakawis, ingkang putra Radèn Timur kakarsakakên andhèrèk, antawis [antawi...]

--- 69 ---

[...s] sataun, Radèn Timur sampun katingal limpad ing panggraita, lantip ing pasang cipta sarta simpên wiweka, kasok sihipun sang prabu, tumuntên Radèn Timur kaangkat dados pangeran adipati anom, jumênêngipun mawi pasamuwan agêng, ingkang raka sang prabu inggih dipun aturi uninga, inggih asangêt suka pirênaning galih sarta aparing pangèstu wilujêng. Antawis sataun malih karsanipun sang prabu, pangeran adipati anom, badhe kadhaupakên kalihan ingkang putra Dèwi Sumilir, nanging sangêt ing pamoponipun, ingkang putra piyambak inggih sangêt ing pamoponipun, amargi rumaosipun sang rajaputra, dhatêng ingkang rayi sang rajaputri sampun kados sadhèrèk piyambak, rintên dalu pêpanggihan akula-kuli, makatên ugi sang rajaputri dhatêng ingkang raka sang rajaputra botên wontên sanèsipun, têbih cipta ingkang makatên.

--- 70 ---

Rukunipun saduluran sang rajaputra sang rajaputri adamêl sêkêling galihipun sang prabu, lêpat ing pangajêng-ajêngipun, karsanipun sang nata namung badhe kasarèhakên rumiyin, mênawi sampun tita taksih wangkot, badhe kapêksa saking pangwasaning ratu. Ingkang raka sang prabu inggih sampun dipun aturi uninga ing bab wau punika, sampun saèstu adamêl èmênging galih. Kandhêg samantên gêstos^[22] kacariyos.

Wontên gêgêmpalan kôndha sabêdhahipun nagari ing Pôncaruka ingkang jumênêng nata binathara ajêjuluk Prabu Baratkatiga kagungan putra putri kiwa ing warni ngantos anggagrag botên sagêd apalakrama, kajawi lumuhipun ingkang katariman, sang nata piyambak lingsêm mikramakakên putra wau punika, mila ngantos sarisaking praja lêstantun botên palakrama, sarta lajêng anglès saking salêbêting pura tanpa kanthi pados margining pêjah malêbêt ing wanapringga [wanapring...]

--- 71 ---

[...ga] sêdyanipun sang ayu sajumênêngipun ingkang rama badhe wahdat tanpa krama, sarta kalayan panarimahing galih mupus dhatêng papêsthèning sariranipun, sarisaking karaton sariranipun aji godhong salêmbar, pêpuntoning karsa mila lajêng anis saking pura wau sarta botên sumêrêp badhe kadadosaning sariranipun, sang ayu kaparingan jêjuluk dhatêng ingkang rama: Dèwi Rasêksi, inggih saking awoning warninipun wau ngantos kados danawa èstri.

Sang ayu wontên madyaning wana kèndêl wontên ing rêrèjèng cêlak guwa miring aup dening kayoman ing kajêng trênggulun, ing ngriku wontên pancuran alit ingkang mêdal saking lambunging rêdi dhumawah ing sela tala lètèr kados pinatar dening tansah kêcuran toya marta rintên dalu kumucur swaranipun angêrês-êrêsi manah. Sang ayu kapengin badhe siram anêlês rema lajêng ngrucat busana botên mawi wigih awit lôngka [lông...]

--- 72 ---

[...ka] mênawi wontêna janma ingkang sagêd dhatêng ing ngriku, sanadyan sang ayu asipat danawa, nanging pasariranipun lurus jênar apindha bêngle kèris, dhasar mêntas kasongan ing raditya umobing rudiranipun wadana apindha kapundhung pinêcah abrit amaya-maya.

Ing salêbêting guwa miring wontên pandhita rêksasa ingkang maratapa anênêdha pitulunging dewa ingkang linuwih, sagêda punjul sasamining tumitah amêngku buwana ing tanah Ngatasangin, nalika sumêrêp dhatêngipun sang ayu mawas saking salêbêting guwa aling-alingan pongoling padhas ingkang dados warananing guwa, sagêd waspada botên kanyanan saking jawi. Sang pandhita rêksasa ing batos eram ningali dene wontên jilma^[23] manungsa ingkang sagêd ngambah ing patapanipun, dangu ngawasakên saparipolahipun sang rêtna. Sang rêtna: anggènipun siram nêlês rema, pancurating toya pancuran ing^[24] dhumawah ing sirah mawur kados anaman [a...]

--- 73 ---

[...naman] jala tumangkêp ing sarira pindha mina wontên salêbêting wisaya, saya adamêl ribênging manahipun sang pandhita rasêksa, sang pandhita tansah mangu-mangu mulat dhumatêng warnanipun sang rêtna, wudhar subratanipun acipta rêsmi, enggal mêdal saking ing guwa nyêlaki sang rêtna sarta nandukakên têmbung pamiluta angarih-arih manis amanuhara, dhuh woding ati mara: rara, sapanên dasihira kang nandhang wiyoga kadadak kêna ing kêmate wêwayanganing warnanira kang tumiba ing tirta sugônda.

Kados punapa kemawon kagèting galihipun sang rêtna sarêng sumêrêp wontên rasêksa angrêrêpa, githokipun mangkarag wulunipun anjêgrig, sariranipun gumêtêr, biyas paningalipun, lajêng ngadhoko timpuh asinjang rambut, sanadyan sang rêtna apindha rasêksi inggih ugi sangêt gila sumêrêp rasêksa, awit katêmbèn sumêrêp sawêg sapisan punika. Sang rêtna namung acipta pêjah lajêng narik patrêm badhe suduk [su...]

--- 74 ---

[...duk] sarira, enggal sang pandhita rasêksa ngrêbat patrêmipun sang putri, sarta sang putri lajêng winasesa rinodapaksa kados satataning rasêksa.

Rêroncènipun botên kacariyos, sang ayu sampun mupus narimah ing pêpasthèning sariranipun, têntrêm sakaroron wontên ing pratapan, sang rêtna sampun ngidham-idham kaworan, kapengin gêcok mêntah.

Lah sapunika mantun têmbunging putri: santun têmbunging dênawa inggih punika wontênipun nama dênawa jalêr: rasêksa dênawa èstri: rasêksi saking namanipun pandhita rasêksa, dèwi rasêksi.

Wong lanang: aku kapengin gêcok mêntah golèkna saiki, yèn ora koturuti aku mati.

Hah, ngêndi ana putri doyan gêcok mêntah.

Sing marai doyan iya rohmu kiye, yèn aku dhewe môngsa doyana, yagene kowe salah gawe wong lagi adus, dikêpruk nguwong dhasmu.

--- 75 ---

Adhuh biyung: athik malih lantap sinèh, dene biyèn apik alus.

Tobil-tobil, gêdhe têmên angkuhmu jaluk diajèni, apik alus iku rak yèn ana ing kadhaton, winongwong ing rama ibu laki olèh satriya bagus, balik ana ing dhangkamu laki olèh buta bêrduwak, gawene apa athik nganggo olas-alus, agal bae apa ora uwis.

Agal iya agal, nanging ora prak pruk mêngkono.

Aja crèwèt dirampog, nuli minggata, aku sêlak ora bêtah nyêgah kapenginku.

Bojlèng-bojlèng bêlis laknat ajejegan: ora, kêpruk, rampog, iya ta wis tak lunga, dibêcik saungkurku, aja sêdhih bae, dhenok, olèh ora: ora lawas aku nuli bali.

--- 76 ---

E, e, aja mainan kowe, mêsthi olèhna, aja salah wèngwèng.

Salah wèngwèng nyang ngêndi, sêtun mampir nyang abipraya.

Aja lo: aja, kowe rak durung bayar kontrobisi. Dièwèng-èwèng kakangne nara: kasèp.

Adhuh babo wong ayu kalingane trêsna marang pun kakang, apa baya kang tak walêsake kajaba trêsnaku sakranjang gambir iki tak sokake marang kowe kabèh.

Wis ta aja kakehan calathu, nuli mangkata.

Iya tak mangkat, karia slamêt, pêthèkna^[25] olèhe.

Iya wong lanang nyangoni slamêt.

Sigêg gêntos kacariyos, Sang Prabu Bajrapati ingkang akadhaton siluman wontên ing dhasaripun rêdi Saribit, miyarsa yèn ingkang wayah buyut Sang Prabu Sindhung Aliwawar ingkang mawiku wontên pratapan [pratapa...]

--- 77 ---

[...n] Sadhaka sarta Sang Prabu Pracondha ingkang angrênggani kadhatod^[26] ing Marutamanda, sami tikbra ing galih dening pugalipun ingkang putra Radèn Timur sarta Dèwi Sumilir mopo jinatu krama kalihan ingkang sadhèrèk nak sanak piyambak, supêkêtipun saduluran kados tunggil sayayah rena. Dangu Sang Prabu Bajrapati anggalih sayoginipun ingkang linampahan, ngowêl ing kalih-kalihipun sampun ngantos curês turunipun ingkang wayah buyut, mokal yèn cidraa wêcaning dewa ingkang sampun kadhawuhakên dhatêng Prabu Bajrapati, sang prabu angêningakên cipta dhasar sampun sarira bathara, sakêdhap sampun pikantuk sarana ingkang sagêd andadosakên kamulyaning praja. Mêsat saking pura siluman aniyup dhatêng ing kadhaton Marutamanda, wanci sidhêm kayon anjujug ing kaputrèn, sang putri sawêg lênggahan kalihan ingkang raka Radèn Timur, aginêm raos wêwadining Sastrajendra [Sastraje...]

--- 78 ---

[...ndra] Yuningrat, inggih punika kawruh kasampurnaning pati, sang putri cinandhak kabêkta muluk ngambara, kadospunapa kagèting galihipun Radèn Timur, sarta mirêng sambatipun Dèwi Sumilir akèn nututi, tiyang sakadhaton otêr tangis gumuruh kados anjêbol-jêbolna kadhaton, sang prabu sarta sang pramèswari enggal rawuh ing kaputrèn, sang putri pinanggih sêpên, sarta botên wontên abdi ingkang kenging kadangu, rajaputra sampun oncat saking kadhaton namung kalihan panakawan kêkalih anututi duratmaka ingkang andhustha ingkang rayi sang putri, sirêping tangis sang prabu sawêg sagêd miyarsakakên aturing êmbanipun sang putri, yèn sang putri sawêg lêlênggahan kalihan ingkang raka Radèn Timur, tumuntên wontên saking nginggil, raksasa punapa manungsa nyandhak sang putri kabêkta ngambara silum, rajaputra lajêng nututi sapurugipun anut swaraning tangis, sang prabu lêgêg ing galih, sang pramèswari [pra...]

--- 79 ---

[...mèswari] anjrit karuna dhawah ing kisma ngantos kantu saya adamêl wêwah giyuhing galihipun sang prabu, ingkang rayi kacandhak katarik wontên ing pangkon sarwi ingêmêk-êmêk êmbun-êmbunanipun, sarêng èngêt lajêng angrungkêbi ingkang raka: sarwi matur, gusti pun Sumilir wontên pundi, kula botên sagêd kantun, sang prabu angandika: sarèhna pikirmu yayi dhisik, tak ngaturi uninga marang pratapan, sang prabu lajêng utusan ngaturi ingkang raka. Utusan enggal lumampah, dhatênging utusan ing pratapan, matur sarèhing dinuta sarta angaturi rawuhipun sang prabu. Sang prabu wrêdha sakalangkung kagèt sarta ngungun ing galih lajêng enggal tindak, sarawuh ing kadhaton, taksih amêningi otêring pura, sang prabu taruna lumèngsèr lênggah marikêlu nêmbah sarwi matur, gusti putra paduka pun Sumilir dhinustha ing duratmaka, putra tuwan pun Timur ingkang ngodhol lampahing duratmaka. Sang prabu

--- 80 ---

wêrdha tansah kèndêl, anggagas salêbêting galih bab lêlampahanipun ingkang putra Radèn Timur lajêng angêningakên cipta, sami sanalika angsal sasmitaning dewa yèn ingkang putra namung kinarya lêlampahan amatêngakên tapanipun, ing têmbe dhuri^[27] badhe manggih kamulyan sarta saèstu dhaup lan ingkang putra Dèwi Sumilir, nanging ing mangke taksih sinamar dening jawata ingkang linuwih, sanadyan namung kaaling-alingan gedhong^[28] salêmbar: botên katingal, luwar anggènipun angêningakên cipta lajêng ngandika dhatêng ingkang rayi, yayi: prakara putranira sakarone wis aja sira rasakake, mung pinasrahake marang dewa kang linuwih bae, awit kabèh-kabèh saka karsaning Hyang Jagad Pratingkah, kawula mung sadarma anglakoni, ing mêngko mung padha mêmuji rahayune putranira sakarone.

Kadospundi: gusti, punapa kula botên mawi

--- 81 ---

budidaya nyêbar para wadyabala angulari ing kesahipun putra tuwan pun Timur, sarta angisêp-isêp dununging ênggènipun putra paduka pun Sumilir.

Kang mangkono iku luwih prayoga yayi, nanging satêmêne mung ganêp-ganêpe bae, têka bakal olèh gawe: ora, dene kang luwih pêrlu sira anyênyuwuna pitulunging dewa: dinêmên.

Kula nuwun, punika ingkang mêsthi kula lampahi sarta kalayan dhawuh paduka.

Wis yayi: ingsun banjur nulak bali mulih marang pratapan.

Punapa botên mawi kèndêl sakêdhap angêsatakên riwe.

Wis ora yayi, Sang prabu lajêng kondur dhatêng ing pratapan, botên karsa kadhèrèkakên, lajêng saya anggêntur tapa.

Sang Prabu Pracondha utusan animbali kyai patih, kyai patih sampun wontên ing srimanganti tugur

--- 82 ---

kalayan ingkang para nayaka sarta sampun midhangêt pawartos yèn ing kadhaton wontên damêl agêng bab icale putranipun sang prabu: Dèwi Sumilir, sawêk angginêm sarta angudaraos sintên ingkang mara sandi mêjanani dhumatêng sang prabu: andhustha dhumatêng sang putri, nanging binudi-budi mêksa botên sagêd pinanggih, awit para ratu ing ngamôncapraja têtimbanganipun sang prabu sami apawong mitra sae saeka kapti, mokal mênawi anindakna pandamêl awon, awit kenging tinêmbung sangkaning aris, dhasar sang putri dèrèng darbe pêpacangan, pinacang lan ingkang sadhèrèk piyambak Radèn Timur, sami lumuhipun, ngantos misuwur ing praja liyan ing bab sandening pêpacangan, lêgêg galihipun kyai patih sarta para nayaka botên wontên ingkang sagêd angsal wêwêngan buntu pikiripun kados sinumpêt. Kêsaru dhatênging utusan saking kadhaton, kyai patih ingandikan, lajêng kèrid [kè...]

--- 83 ---

[...rid] ing lampah dumugi ngarsanipun sang prabu: kadhawahan lênggah, nyakêt sarta kaparingan sumêrêp ing bab wau punika mawi winangsit ing dhawuh pituturipun sang prabu wrêdha, kyai patih wontên asrêpipun ing galih sakêdhik dene taksih anggadhahi pangajêng-ajêng badhe karaharjaning têmbe. Dhawuhipun sang prabu, kakang: saiki sira amataha kancanira bupati patang wadana angulari lungane kaki putra sarta ngisêp-isêp panggonane nini putri, lakune aja kumpul, binancang-bancanga mangalor mangidul, mangetan lan mangulon, êndi kang olèh gawe enggal ngaturana uninga.

Kawula nuwun inggih dhatêng sandika, saha sadèrèngipun wontên dhawuh paduka anglampahakên utusan, kawula sampun andhawuhakên waradin dhumatêng abdi paduka para wadana tamping angupadosi sarta ngulat-ulatakên kadosa dhawuh wau punika.

--- 84 ---

Sukur: kakang, yèn wis sira dhisiki parentah, wis kakang: banjur tindakna.

Kawula nuwun, inggih dhatêng sandika, kyai patih mêdal saking kadhaton wangsul dhatêng pasowan srimanganti, andhawuhakên timbalanipun sang prabu, para nayaka manggalaning praja sami apradandosan sarta lajêng bidhal saking ing pasowanan kemawon, asowang-sowang andum lampah, sami kapacuhan botên kalilan mantuk bilih dèrèng kapanggih sang raja putri.

Sang prabu botên karsa miyos sinewaka amancasi saliring prakawis kados saban-saban, kapasrahakên dhumatêng kyai patih sarta kondhangipun para nayaka sakawan ingkang sami tinanggênah têngga praja, sang prabu mêmpên wontên ing sanggar pamujan, nungku puja samadi anyênyuwun karaharjaning putra.

Gêntos kacariyos lampahipun Sang Prabu Bajrapati ngambah ing gêgana cumlorot kados thathit niyup mangandhap, [manga...]

--- 85 ---

[...ndhap,] icalipun wontên ing rêdi Saribit, inggih punika kadhatonipun siluman Prabu Bajrapati, sang putri kaudhunakên saking ing gendhongan, jlêg katingal kadhaton nawa rêtna pinajang linungsir-lungsir, ing jrambah ginêlaran babut dêdamêlan tanah Ngindi, saka sinêkar kinayu apu apêpulêtan, ing langitan linangse ing maliyo seta, ing têngah kapasangan dilah lilin sèwu mawi pangapit krun cawang tiga lung-lunganipun kênaka luru sinuji pindha godhonging kêmuda, ing saka-saka sami kapasangan teplok adhapur pêksi branjangan mabur kêkêjêr, gaganging teplok akik ijêm, umpaking saka sela lintang katingal pating parêlik, sarasahipun sela cêndhani warni biru laut, pating jalèrèh kados ilining toya, wêdalan ing nagari Kusta, undhak-undhakanipun tundha sanga, ing pêngkêran patamanan agêng wontên bale kambangipun, toyanipun tansah angombak dening kêjogan pancuran [pancura...]

--- 86 ---

[...n] ingkang mêdal saking lambunging ardi Saribit, lubèr anêlêsi patamanan, balunganing bale kambang kajêng cêndhana mawi sunduk kili ingukir kinarawistha, payonipun kajêng wêsi ingkang botên sagêd risak salami-laminipun.

Sang putri kenging daya prabawanipun ingkang eyang canggah Prabu Bajrapati, wontênipun ing kadhaton siluman anyupèkakên dhatêng rama ibu, namung miturut sapangrèhipun ingkang eyang, sang putri kadunungakên wontên ing yasa kambang majêng mangidul, gapura majêng mangetan, kori kamar ingkang kilèn namung isi pasarean kathil, bakalipun kajêng arêng-arêng lis-lisan kinarawistha ing kêncana mulya, kasuripun sutra kêling cinuki ing songa wungu, kajêng sirahipun sutra lumbu, kamar ingkang wetan namung isi padandosan, kalihan pasuryan sapirantosipun, tuwin lêmari gêdhah alit wadhah agêm-agêman, ing jrambah rêsik ginêlaran babut sêsêkaran, [sêsê...]

--- 87 ---

[...karan,] namung ing têngah kapasangan kursi gadhing satunggal, kênap alit satunggal katumpangan primbon, sarta têpining jrambah katherekan rêca kêncana luru, nêstha tiyang jalêr èstri kathahipun gangsal jodho, namung ingkang sajodho kinarukup ing sutra jêne, sang putri lênggah ing kursi gadhing karsa mariksani primbon, kalolos saking ulêsipun sutra jêne, katingal samakipun mubyar tinarètès ing sêsotya, sang putri eram katêmbèn sumêrêp samak ingkang makatên warninipun, sarêng kawiyak saya eram ing galih dening sastranipun sinêrat ing toya êmas sadaya sarta padanipun mawi kinurung ing lung-lungan, pinindha lunging sêkar sônggalangit rumambat ing pêparang rumpil, sarta sastranipun Kawi Kêling, sang putri wiwit timur ngantos diwasa pinrêtêg ing piwulang wontên ing pawiyatan agêng gurunipun kawan likur, sang putri sampun lêbda dhatêng têmbung sarta sastra Kawi Kêling, mila karêmênan maos [mao...]

--- 88 ---

[...s] sêrat parimbon wau. Suraosipun anyorahakên lêlampahanipun para ratu agêng ing Ngatasangin, tumuntên nyandhak cariyosipun para ratu lêluhuripun ing nagari Marutamanda, wiwit ingkang eyang warèng ingkang jumênêng nata sapisan ing Marutamanda, inggih punika ingkang rama ingkang eyang canggah Sang Prabu Bajrapati, sarta amratelakakên lêlampahaning karaton tuwin gambaring sarira kadhapur rêca, ing palêmahan ngandhap kacirenan sastra Ibrani mawi titimôngsa yuswa sarta ing sedanipun, sang rêtna kagèt ing galih jumênêng saking kursi lajêng nyakêt ing gambaripun ingkang eyang warèng kakung putri lajêng dipun ngabêktèni, rêca ing kiwanipun sang putri botên pandung yèn gambaripun ingkang eyang buyut Prabu Bajrapati kakung putri ugi lajêng dipun ngabêktèni, nanging ing kiwanipun malih taksih kalih rakit sarta ingkang dipun lurubi jêne sarakit, sang putri dèrèng sumêrêp [su...]

--- 89 ---

[...mêrêp] gancaring cariyosipun, lajêng lênggah wangsul ing kursi andumugèkakên pamaosipun, inggih ugi tunggile cariyosipun ingkang eyang putra wayahipun Prabu Bajrapati, têlasing cariyos namung dumugi samantên, sang putri jumênêng malih saking kursi nyakêt panggenaning rêca ingkang dèrèng dipun ngabêktèni: ugi lajêng dipun ngabêktèni, kantun sarakit ingkang dipun ulêsi jêne ugi badhe dipun ngabêktèni, ciptanipun: môngsa dedea tunggilipun rêca gambaripun ingkang para lêluhur: botên, sawêg dipun bikak kagèt ing galih yèn rêca sarakit punika gambaripun Sang Pangeran Timur kalihan gambare sariranipun, acêcêpêngan asta sarwi liling-liniling, sang putri ngênglêng dadakan, sêbutipun, babo kalingane wong kang mêrak ati kae katêmu ana kene, manis sampeyan amêmanas manah, antêng sampeyan adamêl rêntêng, èsêm [è...]

--- 90 ---

[...sêm] sampeyan adamêl sêngsêm ingkang botên têlas-têlas, sumèh sampeyan anggrêgêtakên manah, namung kuciwa sampeyan: tani, botên kèndêl pangamenipun Dèwi Sumilir malah lajêng angrêrêpi.

Mijil

tanggapana rasaning tyas mami / wijile gumolong / mring andika salami-lamine / dasihira ubayèng dumadi / nora nambut krami / lyan sira wong bagus //

nadyan kongsi praptèng nini-nini / dèn atêmah kêmpong / babo amung nganti sarirane / bodho têmên kakang adipati / nonton Si Sumilir / têka amitambuh //

apa warnaku kurang prak ati / dene mengoh-mengoh / netraningsun kocak lir srêngenge / otot sumambung masêmu wilis / pranaja ngong iki / cumlorot lir daru //

jôngga lumung kadi lunging pakis / apa golèk gondhok / rema mêmak amêmês ingore / sêsinomku mrênthêl ngudhup turi / apa golèk brintik / bragadag [braga...]

--- 91 ---

[...dag] dinulu //

bau wijang anggandhewa gadhing / apa golèk ceko / lagi tumon wong kang kaya kuwe / baya iku lananging kêmangi / eling trahing wukir / blêjêd tani yutun //

tinggal lanjaran lawan wa aji / garwane kêmroyok / sabên mênyang pura tanpa gawe / bok ya duwe kuwanèn sathithik / dlêlêg kaya bayi / apa baya busuk //

yèn lilinge sumêlèt ngênèni / mokal yèn balênto / ewuh têmên pamikirku kiye / apa dadak nganggo diwarahi / tur nèh aku isin / durung tau-tau //

Kandhêg samantên gêntos kacariyos lampahipun Radèn Timur kalihan panakawan kêkalih anama pun Grubug tuwin pun Grêbêg, sarêng katilapan swaraning tangis saya ribêd ing galih, badhe wangsul lingsêm dhatêng ingkang rama Sang Prabu Pracondha, dene cabar ing damêl tanpa kasêktèn pisan-pisan, tansah anutuh sarira anggènipun dinama-dama ing rama ibu prasasat [prasa...]

--- 92 ---

[...sat] dados wisaning gêsangipun, mila Radèn Timur pratignya salêbêting galih sanadyan ajura atêmah bubuk badhe botên kondur bilih botên sagêd kapanggih ingkang rayi Dèwi Sumilir, lampahipun Radèn Timur amurang marga nusup angayam alas, karèndhèt-rèndhèt ing ri bandhil, samargi-margi angrêntahakên waspa katonton warnanipun sang ayu, panakawan kêkalih tansah sêsambat angaruara ngajak wangsul dhatêng nagari, nanging botên piniyarsa dhatêng Radèn Timur, sampun lêpas lampahipun, kandhêg wontên satêngahing wanapringga ngaub sangandhaping kajêng gurda wanci surya gumiwang nêdhêng-nêdhênge panasipun, suluring gurda angrongkop tumali ing sela nutupi udaling toya ing sêndhang, wêdaling toya pating srèwèh lajêng ngumpul dados satunggal, swaranipun kumrusuk ambarêbêgi kuping, lajêng anjog ing lêlêbak mawur kados dhawahing jawah kasabêt ing angin, Radèn Timur

--- 93 ---

karênan ningali kèndêl wontên ing ngriku, lênggah sèndhèn wit gurda, tansah kèngêtan dhatêng ingkang rayi Dèwi Sumilir acipta brônta:

Pangkur

kapungkur rèhing sujana / kasabêt ing dahat turida gati / barêbêl wêtuning êluh / kasok brônta mangarang / lir tinigas pagas têtalining jantung / ura ruhara kalintang / sêsêg uswasa tan aris //

pêtêng panduking paningal / lir tiniban hru pamungkasing pati / ngalèlèh kadi nandhang puh / nèng têtambining wrêksa / gung sêsambat dulunên kang kawlasayun / suka kulinèng wulusan / mung mangajap-ajap pati //

yèn tan panggih sira mirah / ingkang sawang gêbyaring sitarêsmi / netra lir kilat mabarung / gênjoting kanang imba / angobahkên bayu wilis kang sumambung / lir saradibya lumarap / tumancêp ngênani ati //

pangarasan maya-maya / masmu rêkta lir mawar wanci enjing / wèh sugônda marbug arum / orêm tyas kudhandhangan /

--- 94 ---

angulari tanpa sêdya nut ing suku / pindha kinjêng tanpa soca / tan wruh sidaning dumadi //

lung gadhung mulêt wilada / kèngêl dening katêmpuh erawati / kadi jangganira manglung / ngungak kang kasangsaya / sêsuluring mandira kataman bayu / bayak manglaga lir asta / arsa tumulung ing dasih //

tuna dungkapira têmah / kèdêr muwêr mawur pating saluwir / ginayuh saya mandhuwur / sida kari anggana / nèng pêparang parêk têpining pêparung / tanwun kalêbèng jêjurang / tanpa tilas praptèng pati //

angkup karakêt ing êpang / kêlèk-kêlèk nyabawa amêlingi / pindha kang sata mangalup / ngulari renanira / lir mangkana wandèngwang upaminipun / gung sêsambat ngaruara / angarang tan bisa aring //

nyalèntrèng kang himalaya / tumawêng ing acala angêmuli / rumamyang mulêt kadulu / lir rimongira mirah / wanci enjing midêr ing taman mèt santun / kêpyuring kang riris manda ./ mawèh kêkêsing akingkin //

silêming hyang bagaskara / sandyakala sumuluh maratani [mara...]

--- 95 ---

[...tani] / lokat kalingkap kapanduk / dening sunaring surya / rêmu-rêmu amarna sèsi sawêgung / dadakan asalin cahya / pindha kêncana sinangling //

ambirat mêsuming rupa / nadyan kusut kawuryan katon kuning / babo nanging mung sapangu / oncat datanpa tilas / mung pêpêtêng ngalingi cintranta masku / tanwun ngong mati mangarang / pun Grêbêg nyauri ririh //

Dara: sampeyan kok jêbul ngame: ngotên, blai ane, la dhèk kriyin dospundi ta, kok botên didêkêp, sakniki êmpun digondhol ing buta ditangisi.

Radèn Timur kagèt, sanalika èngêt yèn wontên salêbêting sêdhih nandhang brônta dhatêng ingkang rayi Dèwi Sumilir, ciptanipun namung badhe alabuh pêjah, lajêng ngandika dhatêng panakawanipun kêkalih:

Pang: Sapa mau sing sambat ngaruara ngajak bali mulih.

Groeb: Pun Grêbêg.

--- 96 ---

Pang: Iya Bêg.

Gerb: Ênggih

Pang: Biyèn kowe rak wis tak tari apa kowe gêlêm milu salakuku, wangsulamu gêlêm, barêng wis ana ing saba paran pijêr muni bae.

Gerb: Ênggih lêrês kriyin kula matur sagah, nanging rak botên janji mlampah nekad mêkètên, mêrgi sing limit disimpangi, pados mêrgi sing rungkut-rungkut, nèk anu nyêbur sumur mawon pindhah, kula ênggih dhèrèk, ning ngantun, iye^[29] ngono ora, kang.

Groeb: Lha wong kowe ora dhêngêr kêrsane dara, iku rak digawe lampah, angèl iku mêrgane gampang, beda karo kowe, sing kogolèki gampange dhisik, angèle katêmu ing buri, mulane kowe tansah kasurang-surang bae.

Gerb: Em, kaya guru, sarira pakênira dospundi: [dospu...]

--- 97 ---

[...ndi:] mas.

Groeb: Aku mono jaragan, kapenakku wis tak êntèkake dhisik, saiki mung kari rêkasane bae: dhapur nyaur, besuk tontonên.

Gerb: Toblas, lèhmu ngêntèkake kamuktèn dhèk kapan, bok aja sêngung: Sèh Tekawêrdi, kaya aku ora wêruh jogèdmu.

Pang: Grêbêg, yèn kowe rumasa abot ngêtutake aku bêcik balia bae, aku tak nutugake laku karo Si Grubug bae.

Gerb: Gêdhugane nèk dipênggak banjur nundhung, êngga anjlog jurang mawon sisan, ning ênggih sampeyan kriyin, kula ngentun kaping kalih.

Kocapa lampahipun ditya rasêksa kados kinoncang ing dewa kalunta-lunta botên mirangguhi janma manungsa langkung ing wana, upami wangsula [wang...]

--- 98 ---

[...sula] botên ambêkta janma acipta lingsêm dhatêng ingkang rayi, sêdyanipun sang pandhita rasêksa badhe ambarak tiyang dhatêng padhusunan kemawon, sawêg kamanah-manah: brêbêt mambêt gandaning manungsa, enggal mrêpêki dhatêng panggenaning gônda kapagih^[30] Radèn Timur sarta panakawan kêkalih, sang pandhita rasêksa girang ing manah ngandhêg lampahipun sang pangeran.

Boet: mandhêga mandhêga lakumu aja bacut.

Groeb: Ut, bilai: ca, ana wewe.

Greb: wewe kêpriye, kuwi rak sanga bang.

Groeb: dudu uwong, wewe koèmpêrake sanga bang, lha wong kancilên lèhmu pèi mau bêngi nekad ngêdhagake paseban Radyapustaka dadi salah ton, pèh bêrgadag bae diarani sanga bang, kuwi rak rambut, aluwung aranana buta rambut gêni: rada ana èmpêre.

--- 99 ---

Gerb: La: apa galak, kang.

Groeb: Takonana dhewe kono.

Gerb: Nèk patute tutut, kêtara plengah-plèngèh ngono.

Groeb: Saya edan kowe kuwi, ana buta ngisis siyung diarani plengah-plèngèh.

Gerb: Siyunge kuwi aku dhêmên: kang, digawe ali-ali apik, putihe: putih gadhing.

Groeb: Coba jalukên nèk awèh gawenên ali-ali, tak damu saka buri.

Greb: Bok kowe: kang, tak sambat jalukake.

Groeb: Lo, kok ora bacut edan, nganggo eling duwe wêdi, dhèk kapan aku dadi sambatamu.

Gerb: Aja sumêlang: kang, dak tanggung bêdhahe dodotmu sêmpale rangkamu.

Groeb: Wis, ora caturan karo kowe.

--- 100 ---

Gerb: Oraa: untune le sapêthèl-pêthèl kuwi silèh, upama nglêthus êndhasmu rak mak cêplus têmênan.

Groeb: Nèk Dhangan polane bêcik êndhasmu dhewe.

Gerb: Jare mau wis êmoh caturan, banjur mak cag bae.

Groeb: La wong kêbangêtên unimu, sing bêtah ngrungokake bae: sapa.

Pang: Bok wis mênêng: gene, iki rak kêsandhung ing bêbaya.

Greb:^[31] He: satriya, mandhêga mandhêga aku jaluk baturmu siji bae.

Boet:^[32] Dara, pun Grubug mawon diparingake, kula tumut ngrencangi nyêpêngi sukune.

Groeb: Iya iya ngedana manèh nèk arêp kêtiban tangan dhasmu.

--- 101 ---

Greb: Duka panjênêngane: kowe.

Pang: Buta buta aja salah gawe wong lêlaku, mêmangsanmu kidang mênjangan, golèka ing grumbul-grumbul kang pêtêng, yèn baturku kojaluk, aku ora awèh.

Boet: He: satriya kowe aja pêpeka, baturmu ulungna, awèh tak jaluk, ora awèh iya tak jaluk, budi tak sêmbadani, bôngga tak rampungi.

Pang: Buta sikara, aja dupèh kowe gêdhe dhuwur rosa birawa nganggo siyung, angkaramu bisa gawe apêsing juritmu.

Boet: I: babo babo wong iki ora kêna ginawe bêcik.

Lajêng dados brawala, sang pangeran cinandhak lêpat, tinubruk mangiwa milar manêngên sarwi nyampe pok kuping kapilêng ngantos ngugut-ugut,^[33]

--- 102 ---

tinubruk manêngên milar mangiwa sarwi nyampe cêcêngêl ngantos mêgap-mêgap, tinubruk saking wingking tuna dungkapipun dhawah krungkêb ing siti ngantos ababak bundhas, tinubruk abên ajêng tinêpak mukanipun kantu anjêrbabah andhêpani siti. Kandhêg wirodanipun sang pandhita rasêksa tansah agêrêng-gêrêng rumaos botên kaconggah nyêpêng dhatê^[34] sang pangeran, sêbutipun, i, i, i, bojlèng bojlèng bêlis laknat ajejegan, ya dewa bathara jagad, abot sanggane satriya iki. He he satriya aja girang-girang gumuyu antènana bêdhatku ing buri, janji kêna dak saut amêsthi pêdhot lambungmu, aja mati tanpa aran: sapa jênêngmu.

Gerb: Kasèp mas êmpun tabokan lagi takon jênêng, digawe napa la, klairan, sêpuhipun, griya botên ditakèkake pindhah.

Boet: Hus aja calak, aku dudu, mas buta asu.

--- 103 ---

Gerb: E, dados buta asu.

Boet: Hus, dudu, buta, asu.

Gerb: Has, hus bae, wong kene ora kasil: kok.

Boet: Hus, lungaa.

Gerb: Hus, inggih.

Sang ditya rasêksa angêtog karosan, gogot caruk asilih ungkih, sang pangeran kasaliring kenging sinaut binucal sêbrung dhawah ngadêg, tinangisan ing abdinipun kêkalih. Môngga dara sami mlajêng mawon, butane galak sayêktos.

Pang: Kowe kuwi gêmbèng têmên ta: Grubug, Grêbêg, wong ora ana apa-apa ditangisi, rak wis lumrahe wong kêrêngan iku gênti kêlindhih.

Gerb: Mênawi pun Grubug lasar gêmbèng, dara, tiyang mripat [mri...]

--- 104 ---

[...pat] yuyu.

Groeb: Kowe sing mripatmu mlolo athik iya milu nangis.

Gerb: Wong grubyug tembo kok, mèlu golèk pêndhok, satêmêne mung tangisan bae, ora nganggo êluh, dara seda utawa ora iku ingatase aku padha bae.

Groeb: Lha wong ya kowe trah kuli mulane pikirmu cêthèk, ora kaya aku, jêro.

Gerb: Jêro iya jêro, jarene aku iki sadulurmu tunggal ngringkêl, la, kowe trah apa.

Groeb: Nèk aku isih têdhaking kusuma, rêmbêsing madu trahing andanawa rih, beda karo bathangmu.

Gerb: Saya ribêng galih mami / miyarsa ing aturira / tunggal wêlat seje-seje / lah apa darunanira [da...]

--- 105 ---

[...runanira] / ingsun arsa miyarsa / matura ingkang satuhu / kang wani nyôngga upata //

Groeb: Sida edan kowe iku dadak ura-ura, kowe jaluk dibladhahake.

Gerb: Hê êh.

Groeb: Simbok iku rak ora krama, galihe rada bantêr bigar nyepak dara panji klanthung mêtoni mami, nyalêthik gamêle bah kapitan, mêtoni sira, mulane beda.

Gerb: Dadi sira lawan mami / padha kêna ingaranan / Grubug Grêbêg anak ...

Groeb: Bacutna, bacutna, nèk arêp komêt dhasmu.

Gerb: Ora, wong wis cukup: kuwi.

Pang: Grubug, jupukna panahku sing tak tinggal ana ing ngisor kayu gurda mau, tak lêpasane panah bae: butane.

Groeb: Inggih, mênika.

--- 106 ---

Sang pandhita rasêksa kadhawahan jêmparing deni^[1] sang pangeran, pêdhot utamangganipun, kasarêngan dhatêngipun dèwi rasêksi nusul ingkang raka saking dene lami botên wangsul-wangsul, sumêrêp ing pêjahe lakinipun, sang ayu anjrit karuna, i wong lanang, antènana aku, kowe tak belani.

Gerb: Wit, kêblak kulon, nglamongan têka, rupane athik bêlang kok dhuwur: kênci, ngisor dika, upama tanpa êndhas iba ayune.

Boet: Kowe sapa ngadhangi lakuku.

Gerb: Kula niki mandhor ing ... hut, apa ta iki têmbunge sing alus, redhakture ora wêruh ajêng golèki sampeyan kêtêmu ontên ngriki, dhapur kêbênêran.

Boet: Anu apa aku kogolèki.

Gerb: Dhawahe dara bèi Ondêr Nglawiyan, tose

--- 107 ---

sampeyan sade jambêt abrit.

Boet: Apa têgêse jambu abang.

Gerb: Bodho timên sampeyan niku: nèh, sêkopên abrit.

Boet: Ora nglakoni mêngkono aku.

Gerb: Ayak, ngono wae selak.

Boet: Ora tênan, aku dudu wong ala, dudu sing kogolèki.

Gerb: Prakara ngotên niku gampil, kantênane mangke nèk êmpun dikomisi, ngadêg napa linggih.

Boet: Sêmbrana kowe kuwe, sing arêp mriksa aku sapa.

Gerb: Ênggih tuwan dhoktêr kalih dara bèi ondêr.

Boet: Athik aku arêp dilinggihake ngisor ora awèh linggih kursi wong aku bôngsa Kurès.

--- 108 ---

Gerb: Milane niku, ngrika rak bôngsa asin.

Boet: Sanadyan mangkonoa, aku mopo.

Gerb: Ênggih kantênane mangke nyêtilpon têng nagari sakêdhap. Kring kring kring, êmpun têrang dhawuhe, sakajêng sampeyan kenging.

Boet: Ah, ya wis, tak mulih bae nunggang sêpur.

Gerb: Botên kenging.

Boet: Aja ngewuh-ewuhi lèhku arêp belani bojoku: sêmingkira lo, tak pancas cundrik lambemu: kasèp.

Gerb: E, la, botên ta, nèk cas cès niku.

Boet: Enggal minggata: bangsat.

Gerb: Enggal, inggih: enggal, bangsat.

Boet: He satriya, aku belakna pisan patine bojoku.

Pang: Dikapara maju tak untapake patimu.

--- 109 ---

Dèwi rasêksa mangsah sarwi narik patrêm, nirbita nirwikara lajêng kadhawahan jêmparing dening Radèn Timur, tigas murdanipun, sapêjahe dênawa kêkalih wontên swara kapyarsa sarta lajêng ngatingal sanginggiling tênggak.

He: Timur, wruhanira, ingsun jawata Sang Hyang Kumajaya sarta garwaningsun Dèwi Kumaratih, padha kêna upataning Sang Hyang Jagadnata, amarga nglangkahi wêwayangane, ingsun sinabdakake dadi rasêksa banjur tapabrata ana ing guwa miring, yayi dèwi iya sinabdakake dadi rasêksi, banjur manjanma dadi putrane Prabu Baratkatiga, ing mêngko wis ana pangapuraning dewa ingsun bisa kumpul, sarta banjur padha ruwat dening sira, marmane ingsun malês pitutur marang sira, kang sira upaya golèkana ana sadhasaring wukir Saribit, kalawan pitulunging dewa bokmênawa bisa nuli katêmu. Sakèndêling wasita Sang Hyang Kumajaya sarta Dèwi

--- 110 ---

Kumaratih lajêng musna, Radèn Timur kantun anggana.

Kocapa Radèn Timur, wontên asrêpe ing galih angsal pitêdahipun ing dewa anglajêngakên tindakipun kalihan panakawanipun kêkalih: nuju ing sukunipun rêdi Saribit, samargi-margi tansah wirandhungan, dumuginipun pasarean wanci tunggang gunung, pêksi sami mencok ing êpangipun kajêng kanigara arame rêbat papan badhe tilêm, ngocèh pating caruwèt angrêrujit galihipun Radèn Timur, kèndêling pêksi ngocèh srêngenge sêrap, papêtêng andhatêngi kados badhe angêlêm pasarean adamêl anglêsing galihipun Radèn Timur, orong-orong mungêl amêlingi amêwahi kuwuring galih dening kabrêbêgên, saya dalu araras, lintang-lintang mungup saking lêlamuking langit, pating krêlip ngujwala sumunar amadhangi pasarean, sawênèh cumlorot alihan, kados rêntahing sêsotya ingkang mawa praba, [pra...]

--- 111 ---

[...ba,] nuju tanggal kaping kalih dasa sampun dalu wêdaling sitarêsmi katingal mungup saking tanjêbing langit, taksih kaaling-alingan dening pangkêluking udaya, soroting sitarêsmi kados upaminipun saradibya sèwu rumujak, angênani aluning udaya sumyur kumracak pêcah anêmpuh parang karênan aningali isining wiyat, ical sêkêling galihipun Radèn Timur, dhasar panakawanipun kêkalih sampun sami tilêm asênggoran wontên ing talundhag gapuraning pasarean, saking kasayahên anggènipun lêlampah, Radèn Timur sagêd angêningakên cipta botên kuwur dening bekanipun panakawan kêkalih. Sèndhèn ing wit samboja sidhakêp saluku tunggal nutupi babahan nawa sanga, ngêningakên pôncadriya, pêjah salêbêting gêsang.

Kocapa Prabu Bajrapati ingkang akadhaton ing alam limunan ardi Saribit, suka ing galih dene [de...]

--- 112 ---

[...ne] kadugèn karsanipun, Radèn Timur lajêng kawalik tingalipun, luwaring samadi sampun katingal wontên salêbêting udyana endah wontên bale kambangipun, inggih puniha^[2] panggenanipun Dèwi Sumilir kados ingkang sampun kacariyos ing ngajêng, sang pangeran dingkik-dingkik lêbêtipun ing yasa kambang, bokbilih wontên tiyangipun ingkang têngga. Korining bale kambang katingal mênga sakêdhik, dhasar sabên-sabên bontên^[3] kakancing, karsanipun Dèwi Sumilir namung amurih isis, sang pangeran ngintip saking jawi awit katingal wontên dilahipun lilin kapasang ing pakakèn êmas, lajêng malêbêt kaling-alingan undhuking dilah ing kathil katingal wontên putrinipun ingkang sare, sang pangeran sagêd nguningani namung saking sajawining klambu, klambunipun ngangrangan pêthak karangkêpan ngangrangan ijêm, ing jawi kacancutakên cumathèl ing canthelan êmas mawi sirah pêksi jiwa-jiwa maripatipun mirah siyêm, laripun êmas [êma...]

--- 113 ---

[...s] rinaja wêrdi, ingkang sare katingal sumorot kuning sêmu ijêm rêmu-rêmu, sang pangeran eram salêbêting galih, pangunadikanipun, mokal ing jagad anaa loro putri kaya iki, liyane yayi Sumulir, kang tak erami ora êntèk-êntèk, mung olèhe jèblês rupane ora siwah karo yayi Sumilir, iba dhêmêne sing duwe bojo dene ana rupa kaya mêngkono, nanging yèn nonton wêwêging sarira isih wutuh ayam mokal yèn wisa winisik ing satriya, sang juwita alihan anggènipun sare kasêmêkan marucut têpinipun saking salêmpitaning lambung têngên kumlèwèr majêng ngatingalakên lêlêngkèhing ardi kêmbar, sang pangeran saya kuwur ing galih. Sang rêtna mirêng kalêsêding swara wungu saking sare nanging taksih rêm-rêm ayam, sumêrêp wontên satriya bagus nyamar wontên ing undhuking dilah, kinintên manawi pandung aguna

--- 114 ---

badhe mara sandi, sang rêtna prayitna ngunus patrêmipun, ciptanipun samangsa pandung aguna kumlawe miyak kalambu pasarean, amêsthi dipun patrêm dhadhanipun, awit sang putri sampun pratignya botên sagêd tumingal satriya bagus liyanipun ingkang raka Radèn Timur, salêbêting galih eram ningali bagusipun sang nyamar lampah, saya eram malih ningalli pasang rakite anggènipun jèblês kalihan ingkang raka Radèn Timur, saya dipun waspaosakên dangu-dangu botên samar têtela yen ingkang raka sang pangeran, jlog saking pasarean botên tolih wudharing kasêmêkan lajêng ngrangkul dhatêng ingkang raka sarwi anjêrit alara-lara karuna, salêbêtipun sêsambat sarwi ambênakakên kasêmêkan. Sang pangeran sawêg sumêrêp yèn ingkang ngrangkul sariranipun tanpa warana rimbag kriya wantah ingkang rayi piyambak Dewi Sumilir ingkang dados têlênging galih, dipun upadosi anjajah

--- 115 ---

dhusun milangkori. Enggal gêntos dipun rangkul sarta tumut ambênakakên wudharing kasêmêkan (dana bau) ingkang rayi dipun muwuni,^[4] dangu namung tansah tangis-tinangisan, sirêping tangis amêngakakên lawang suka, ingkang rayi tansah ingarasan sarwi sinilakakên sêsinomipun ingkang sami rêbah ing pasuryan, pangandikanipun: yayi atiku apa wis ana ing kowe.

Ngaping kalih damêl kakang mas sampeyan punika, kala taksih wontên ing kadhaton kula sampun anyênyadhang sih, ananging sampeyan ingkang kasangêtan, botên wontên antawisipun pisan-pisan bilih karsa angrêntahakên piwêlas.

Iya yayi aku sing luput saking lagi kasêngsêm marang kawruh kasampurnan, ora luwih mung apuranira bae yayi, saiki aku sumanggêm nampani dêduka jurên ana ing pasarean.

--- 116 ---

Kakang mas, kula sampun marêm ningali sarira sampeyan, sarta bilih kakang mas asih dhatêng kula, mugi dipun sabar ing galih, kakang mas mugi angèngêtana bilih kêkudanganipun rama ibu saha kangjêng uwa kakung putri kula pinacang jinatukrama kalihan sampeyan badhe binayangkarya sarta kinarirêngga wontên ing Purantara, wusana glèthèk pêthèlipun mung ijen-ijenan wontên ing kêbon, punika sangêt ing panuwun kula.

Kêbona kae rak dudu sok kêbona, isih kêboning narpati.

Sanadyan makatêna punapa bedanipun kalihan jina.

Kanggêg galihipun sang pangeran acipta salêbêting galih lêrêp aturipun ingkang rayi, pangandikanipun, iya yayi aku mung nurut sarta sumarah ing sakarêpmu bae, nanging wong iki isih wêngi bok ya padha turu ana ing pasareanmu.

--- 117 ---

sumôngga kula aturi sare piyambak, kula têngga wontên ngriki kemawon.

Turnèh bliyut tunggu wong turu.

Botên.

Ora ta: bêcik awor turu ana kathil, dilêt-lêti guling sing dhuwur.

Yèn jugrug.

Dibênakake.

Bônggan prawan tilêm jogan: kangkang mas.

Apa kowe turu ana ing jogan, wong turu kasur kok, seje ilab wah aling-alingan guling.

Gawok-gawok nun, kula aturi sare piyambak, kula sampun tuwuk tilêm.

Sang pangeran botên karsa sare piyambak, andumugèkakên ginêman kaliyan ingkang rayi prakawis rèmèh-rèmèh sinambi gêgujêngan, sarta sampun marêm [marê...]

--- 118 ---

[...m] aningali manising wadana. Seje catur yayi sing pêrlu kudu tak sumurupi durung tak takokake.

Punapa.

Gonmu ana ing kene nêmu kamulyan gêdhe angênggoni suyasa endah kang ora kêna minurwat ajine, lan nalikane kowe ginawa ing buta kae biyèn, iku kapriye lêlakone.

Suyasa punika kagunganipun eyang ijêngandika canggah Prabu Bajrapati ingkang sampun murud ing kalanggêngan. Mranyanyang lajêng akadhaton wontên ing ngriki, witne kadhatonipun sarwa rêtna, kados kadhaton ing kaendran, dene ingkang ambêkta kula kala samantên punika dede dênawa, inggih eyang Prabu Bajrapati, kula lajêng kadunungakên wontên ing ngriki punika, dene kangjêng eyang sabên dintên rawuh kaping kalih enjing sontên, namung pêrlu anuwèni dhumatêng [dhuma...]

--- 119 ---

[...têng] kula. Mangke sakêdhap eyang kados rawuh mriki. dèrèng dumugi anggènipun ngraosi: Prabu Bajrapati katingal rawuh, ingkang wayah kakung putri lajêng sami mêthuk angurmati ing rawuhipun, tundhuk wontên ing palataran lajêng sami andhodhog ngapurancang, radèn putra rinangkul lungayanipun dhatêng ingkang eyang, sarwi dipun arasi êmbunipun, sarta dipun kudang-kudang kados taksih timur, tumuntên amriksani ingkang wayah kalih-kalihipun katingal taksih sami wêtah, anglênggahi kautaman putraning ratu saha andadosakên êntyarsaning galihipun, lajêng angandika mas putu ing saiki sira sakarone wis pinarêngake dening dewa kang linuwih, kang angèl dadi gampang, adoh dadi cêdhak, tinêmu kang sira upaya, ing mêngko sira wus padha diwasa nêdhêng-nêdhênge nambut silaning akrama, lan manèh rama ibunira sakarone, padha nandhang sukawa^[5] saka lunganira, mulane saiki [sa...]

--- 120 ---

[...iki] sira sakarone ingsun ulihake marang Marutamanda.

Kawula nuwun eyang pêpundhèn kawula, kawula namung andhèrèk sakarsa paduka.

Wis sira padha mêrêma supaya ora singunên, ingsun gawa mêtu gêgana.

Rajaputra rajaputri sami mêrêm angèstokakên dhawuhipun ingkang eyang, sami sanalika sariranipun kraos kacangking ibêripun ingkang eyang, namung sakêdhap netra sampun karaos sumèlèh byar katingal wontên salêbêting kadhaton Marutamanda sarta ingkang eyang sampun botên katingal, ing kadhaton otêr gumuruh loking cèthi parêkan yèn rajaputra rajaputri rawuh ing kadhaton tanpa sangkan, sang prabu Pracondha nuju katamuan ingkang raka Sang Prabu Sindhung Aliwawar: sakalihan, mirêmbag bab ing kesahipun rajaputra rajaputri, mirêng loking cèthi [cè...]

--- 121 ---

[...thi] parêkan yèn ingkang putra sakalihan dhatêng wontên ing kadhaton tanpa sangkan, sang prabu sakalihan gurawalan kalihan ingkang rayi sang pramèswari sakalihan, sami rawuh ing kadhaton, yèktos yèn ingkang putra sakalihan sami wontên ing ngriku, enggal sami rinangkul dening rama ibunipun piyambak-piyambak, sarta sami dipun muwuni,^[6] dangu pangunjaraning galih botên mawi andangu sakêcap namung tansah dipun muwuni,^[7] wusana sarèh lajêng sami satata lênggah, Sang Prabu Sindhung Aliwawar andangu dhatêng ingkang putra Radèn Timur, kaaturan gancaripun ngantos titi, lajêng andangu ingkang putra Dèwi Sumilir, ugi kaaturan gancaripun ngantos titi, ingkang rama Sang Prabu Pracondha sarta sang pramèswari sakalihan, punapadene para cèthi parêkan, amirêngakên aturipun rajaputra rajaputri sami malêngak, amung Sang Prabu Sindhung Aliwawar ingkang botên patos eram, sarta

--- 122 ---

malah cariyos lêlampahaning sariranipun kala nênêpi dhatêng pasarean Saribit. Yèn sampun kapanggih kalihan ingkang eyang Prabu Bajrapati, nanging kadhatonipun botên kaparingan sumêrêp, taksih têrang rajaputra rajaputri.

Sami sanalika puniha Sang Prabu Pracondha lajêng paring uninga dhatêng kyai patih ing bab kapanggihipun ingkang putra kakung putri sarta adhêdhawuh kinèn samêkta pamiwahaning putra lajêng badhe kadhaupakên tumuntên mawi pakurmatan agêng, sarta mawi sêsuruhan angatur-aturi para ratu ing amôncapraja, punapadene kinèn nimbali para wadyabala ingkang sami ingutus lêlayu ing musnanipun ingkang putra tuwin kinèn nimbali pun Grubug tuwin pun Grêbêg ingkang sami kantun wontên ing rêdi Saribit, sadaya dhawuh timbalanipun sang prabu sampun kalampahan.

Cinêndhak sang rajaputra sang rajaputri sampun kalampahan [kala...]

--- 123 ---

[...mpahan] dhaup, bawahanipun sakalangkung agêng, makajanganipun wontên ing alun-alun ngantos kawan dasa dintên para wadyabala sami amangun suka awijah-wijah.

Sang rajaputra sang rajaputri rukun anggènipun palakrama, adamêl êntyarsaning galihipun ingkang rama sang prabu sarta ingkang ibu sang pramèswari. Andungkap sataun Sang Prabu Pracondha kêkah ing karsa badhe sumalah^[8] dhatêng ingkang putra mantu, pinambêng dening ingkang raka Sang Prabu Sindhung Aliwawar: botên kenging, namung kapingin badhe mawiku marêm aningali kawibanipun^[9] ingkang putra kemawon.

Ugi sampun kalampahan Radèn Timur jumênêng ratu, ajêjuluk Sang Prabu Timur kaèstrènan para ratu agêng-agêng ing Ngatasangin sarta para ratu karerehanipun, suyud ingkang wadyabala, misuwur asmanipun sang prabu adil paramarta, agêng ganjaranipun [ganjaranipu...]

--- 124 ---

[...n] dhatêng kawula alit, botên towang anguningani prakawis ingkang andadosakên raharjaning praja, sabên wolung dintên sapisan têdhak ing pahêmanipun para brahmana angrêmbag pêpakêming praja sarta sajarahing para lêluhur ing jaman kina punapadene angungsêd sèlèhing têmbung sarta wêwadining tulis.

Kyai Patih Tanggulangin sakalangkung pirêna ing galih anguningani gustinipun sang prabu taruna sampun widagda ulah kridhaning praja, sampun tanpa winaonan, ing galih sampun tega tilar kuwajiban agêng wau punika, ing wanci dalu lajêng malêbêt ing kadhaton, sowan ing ngarsanipun sang prabu.

Sang prabu nuju lênggah ing panêpèn sawêg anggalih sastra wedha kalihan brahmana kêkalih ingkang dados galihipun sang prabu, kagèt dhatêngipun kyai patih, anyana wontên damêl, brahmana kêkalih sampun tinundhung mêdal, kyai patih kadhawahan majêng sarta

--- 125 ---

kadangu pêrlunipun sowan, kyai patih matur, gusti: misuwuring asma paduka sae dados pangalêmaning kathah, dhasar mumpuni ing kawignyan, sampurna ulah praja, matêng ing dugi prayogi, sagêd dhatêng êmpan papan nuwuhakên manah kawula tega dhatêng ing panjênêngan paduka. Gusti: sarèhning kawula sampun sêpuh kawula nyuwun kèndêl badhe andhèrèk nyênyèkèl dhumatêng rama tuwan sang raja pandhita ing dhepok Sadhaka.

Dangu sang prabu botên paring pangandika wangsulan, galihipun sang prabu kados coplok rêntah dhawah ing siti, pangunandikaning galih: pira-pira potange wa patih marang praja Marutamanda, saiki wis katon tuwa, aku wajib malês kang angalèbi saka kabêcikane. Sang prabu mênawi pêpanggihan piyambak kalihan kyai patih katêlah taksih krama, lajêng ngandika:

Wa andadosakên kagèt sarta pangunguning galih

--- 126 ---

kula anggène pun uwa darbe atur nyuwun kèndêl, sintên ingkang badhe kula tantun-tantuni mênawi wontên prakawis pêrlu ingkang ngantos adamêl kawêkèning panggalih kula.

Gusti: kawula badhe botên anegakakên dhumatêng panjênêngan paduka ing samôngsa-mangsanipun kapundhutan pirêmbak, saèstu badhe kawula dhanganakên.

Anake pun uwa punika pintên.

Namung kêkalih gusti, ingkang sêpuh èstri kawula emah-emahakên angsal bupati tamping, ingkang nèm jalêr: pun Samirana kaganjar rama tuwan Sang Prabu Pracondha kadadosakên mantri anèm lêbêt, mawi andangu anak gusti.

Kula ragi katambêtan, dhatêng sanèse pun Samirana, kajawi makatên: kajêng kula sarèhning anake pun uwa jalêr namung pun Samirana, punika badhe

--- 127 ---

kula angkat dados warôngka kula anggêntosi uwa patih.

Gusti: pun Samirana taksih tuna ing budi, mênawi adamêl kaduwungipun panggalih paduka.

Kajêngipun uwa, sami tuntun-tuntunan kalihan kula, kalih dene malih têdhane pun uwa siti ingkang saprapat, kula bêktakakên dados sêsangune pun uwa andhèrèk kangjêng rama.

Nuwun, gusti, kawula kaparingan kucah têdha. Kyai patih sampun kalilan mundur.

Ing dintên sênèn kadhawuhan sowan pêpak, botên wontên ingkang sami anggraita ingkang badhe dados karsanipun sang prabu. Sarêng kadhawuhakên kèndêlipun kyai patih orêg tiyang sapanangkilan, ananging lajêng sirêp sami sanalika sarêng kadhawuhakên ingkang sumilih dados warôngka ingkang putra piyambak Ngabèi Samirana sarta kaganjar nama Radèn Apatih Samirana, [Sa...]

--- 128 ---

[...mirana,] punapadene kyai patih wrêdha kaparingan têdha saprapating lênggahipun lami, têtiyang sapasewakan sami suka sukur bingahing manah angluhurakên asmanipun sang prabu.

Sang Prabu Timur lulus mukti wibawa, jumênêng nata binathara taksih tinêngga a^[10] rama ibu, ing sabên-sabên mangun bujana wiwaha ingkang rama ibu sami kaaturan têdhak anjênêngi, kyai patih wrêdha andhèrèk, botên têlas yèn kacariyosna kawibawanipun Sang Prabu Timur.

Kacariyos Sang Prabu Timur sampun kagungan putra kêkalih pambajêng miyos putri botên kalih kalihan ingkang ibu Dèwi Sumilir, kaparingan nama dhatêng ingkang eyang Prabu Sindhung Aliwawar: Dèwi Bantarangin, ingkang rayi miyos kakung kaparingan nama dhatêng ingka^[11] eyang Prabu Pracondha: Radèn Prakêmpa, Sang Prabu Timur lajêng kandhêg botên kagung-kagungan putra malih, kacariyos [ka...]

--- 129 ---

[...cariyos] Dèwi Bantarangin kados lare kajiman, limpad ing panggraita, kalêbêtakên ing pawiyatan agêng pinrêtêk ing piwulang warni-warni, gurunipun tigang dasa nêm, botên namung kawruh ing wanodya andondomi, nyulam, nênun, nyongkèt, ngalualam, dalasan kawruh ulah praja, ulah prang, anganggit-anggit putus sadaya, nanging ingkang rayi Radèn Prakêmpa botên makatên, nampik dhatêng sadaya piwulang malah ing batos amaoni, ciptanipun salêbêting galih: aku ora dhêmên ginadhang anggêntèni rama prabu, cikbèn bok ayu Bantarangin bae sing anggêntèni pamikirku: wong sugih dhuwit iku pangwasane ana sadhuwuring ratu, mulane aku bakal ngawula ing dhuwitku bae, supaya pangwasaku luwih saka rama prabu, ratu tansah susah anggalih wêtuning balanjane kang didhahar ing sabên taun, sarta balanjane ingkang para abdi, luwih susah manèh yèn mêtokake wragading [wraga...]

--- 130 ---

[...ding] prang, prasasat dhuwit disêbar ing laut, beda bangêt karo wong among dagang marentah wong mung sacukupe, dadi ing sakarêpe, kabèh uwong prasasat kêna pinarentah, jajah mênyang êndi-êndi ora ana sing malangi, cêkake kêna ingaranan dununging kamuktèn iku mung ana kapila.

Kacariyos Sang Pangeran Prakêmpa tansah anglirwakakên pasowanan, karêmênipun kesah andon numpang para juragan ingkang sami dagang layar, sang pangeran sampurna dhatêng lampah among dagang, sarta sampun nate ngayoni anglampahakên kagunganipun baita piyambak dagang dhatêng tanah Indhu kathah kauntunganipun, punika saya majêngakên karsanipun sang pangeran, kasugihanipun sang pangeran saya andêdêl, gêdhongipun arta kêbak, dhasar pambêkanipun lumuh pêparing, dalasan ingkang dipun dhahar sadintênipun dipun cuki, sangêt nguciwani, botên mungguh ing atasipun [ata...]

--- 131 ---

[...sipun] putraning ratu ingkang ginadhang raja, malah para abdinipun kathah ingkang dipun suwak, namung ngagêm sapêrlunipun kemawon.

Ingkang rama Sang Prabu Timur rumaos angsal pamêlèhing dewa dene pêputra kakung kagungan pambêkan ingkang sakalangkung nistha, sadaya dhawuhipun sang prabu ingkang amurih andadosakên karaharjan: botên dipun gêga, kapambêngan anggènipun karsa among dagang: botên kenging, malah asring kawêdal kamipurunipun amaoni karsanipun ingkang rama sarta kawêdal botên kapengin ginadhang binadhe raja, namung badhe alêlayaran, sang prabu rumaos kawêkèn amituturi, lajêng kapasrahakên dhumatêng ingkang rama sang raja pandhita sakalihan.

Ingkang eyang Prabu Sindhung Aliwawar sarta ingkang eyang Prabu Pracondha sabên-sabên rawuh ing kadipatèn, mituturi dhatêng ingkang wayah amantunana lampah

--- 132 ---

among dagang, kaawit^[12] punika nisthaning satriya, nanging sadaya pangandikanipun botên dipun gêga, malah saya sêngkut pangupadosipun barang dagangan ingkang kinintên pajêng wontên ing nagari sanès. Ingkang eyang sami mutung botên karsa rawuh-rawuh malih dhatêng ing kadipatèn. Kandhêg samantên cariyosipun nagari Marutamanda.

Kacariyos ing nagari Pôncaruka laladanipun nagari Marutamanda wontên juragan sugih anama Kyai Bayubajra, misuwur kautamanipun, rêmên adêdana dhatêng pêkir mêskin, kathah pitulunganipun dhatêng sêsami-sami, supêkêt dhatêng pangagênging nagari, kontap ing namanipun kyai sudagar kalok dhatêng liyan praja. Kyai juragan sampun wanci sêpuh dèrèng gadhah anak, kacipta badhe curês turunipun, ing wanci bakda sêmbahyang ngisa apirêmbagan kalihan semahipun, têmbungipun:

--- 133 ---

Bokne: kêpriye kang dadi pamikirmu ing bab ênggonku salaki rabi karo kowe kaya wis tita ora bisa patutan, môngka kasugihaku saya katon andêdêl, sabarang sing tak karêpake dadi, sing tak cipta katêkan, apa iki panglulu, saka ing têmbe saora anaku bakal mawut kadarbe ing sanak sadulur akèh kang ora milu nglakoni panas pêrihe.

Kula ngatên bapakne: wong wadon, sakarsa sampeyan dados, sampeyan bucala enjing sontên botên ontên sing mambêngi, dhasar kula ênggih êmpun rumaos awon, botên sagêd anak-anak.

Mêngko ta: mêngko, aku iki caturan, ora arêp padu, karo dhèk kapan aku tau rêrasan arêp rabi, cilike wis tau ngiwa, kajaba dudu karêpku, aku wêdi dhêndhaning Allah kalakuanaku

--- 134 ---

kang mangkono iku apa ora wis anelakake yèn aku asih trêsna marang kowe.

Ênggih sokur nèk mêkotên, sadasa-dasa kêpripun tiyang êmpun dados bêjane tiyang kêkalih, kêjawi mung dilampahi.

Ora mêngkono bokne, manungsa wajib istiyar, karêpku: ayo padha nglakoni cêcêgah, aku arêp ngrapa, kowe nyirika iwak ambêkan, sarta cêgah sahuwat ing dalêm satus dina.

Ênggih: ta, kula wau dhèrèk-dhèrèk mawon, satauna rong tauna kula botên manah sing mêkotên niku. Benjing Anggara Kasih mawon wiwite, sakniki Slasa Pon, ngajêng niki Slasa Kliwon (= Anggara Kasih) dados kirang wolung dintên.

Sampun kalampahan kyai juragan sarta semahipun sami asêsirih, sarêng sampun pikantuk 100 dintên, wanci lingsir dalu rêmbulan sampun ngayom,

--- 135 ---

kyai juragan kêkadhar wontên ing latar, tilêm saliyêpan supêna dipun panggihi tiyang kaki-kaki sarta wicantên:

Kirik kirik, yèn kowe kapingin arêp duwe anak, galo bayi wadon dibuwang ana ing jaratan kae jupukên, iku turasing ratu patutan karo sadhèrèke dhewe, sarèhning kang mangkono iku laku nistha murih sirnaning pocapan ala, mulane jabang bayi iku binuwang: isih sakêmbing-êmbinge, banjur opènana, bojomu konên borehan nganggo gêtihing bayi iku, ora lawas bojomu amêsthi ngandhêg.

Kyai juragan kagèt anggènipun tilêm tangi guragapan, èngêt bilih supêna, lajêng anggugah semahipun panuju tilêm wontên ing trêtêpan, dipun cariyosi ing bab impènipun wau punika, ingkang èstri gawok mirêngakên, awit piyambakipun [piyambakipu...]

--- 136 ---

[...n] inggih supêna makatên ugi, sarta inggih lajêng criyos dhatêng kyai juragan, tiyang kêkalih golong ing pamikir badhe nyatakakên supênanipun, lajêng sami dhatêng ing jaratan tiyang kêkalih, sayêktos manggih bayi kados ingkang kasupêna wau, bayi lajêng kabêkta mantuk kaupakara kados salimrahipun, nyai juragan lajêng adus wuwung angèstokakên wêlingipun kaki sêpuh, bayi dipun sêsêpi piyambak, mêdal toyanipun susu, dumlundung kalis ing sêsakit, sarêng sampun ngumur salapan, nyai juragan lajêng angidham-idham kaworan, kyai juragan botên kenging winiraos ing bingahipun, dene manggih anak, semahipun ngandhêg, anakipun pupon dipun namakakên Rara Pôncawati sarêng sampun ngumur sadasa wulan, nyai juragan gadhah anak mêdal jalêr bagus warninipun, dipun namakakên Bagus Pôncawora, dintên punika kyai juragan amêngakakên lawang suka, [su...]

--- 137 ---

[...ka,] adana driyah dhatêng pêkir mêskin, sidêkah botên wontên pêdhotipun, lulus botên wontên sangsayanipun, lare kêkalih rukun anggènipun saduluran sarta botên sumêrêp bilih dede sadhèrèkipun, kyai juragan nyai juragan trêsnanipun dhatêng Rara Pôncawati botên sanès kalihan trêsnanipun dhatêng anakipun piyambak Bagus Pôncawora, awit kajawi trêsna saking ngêmong alit mila inggih tansah kèngêtan jalaranipun sagêd gadhah anak saking Rara Pôncawati, sarêng sampun agêng dipun pêndhêtakên guru, kathah bayaranipun, lare kêkalih landhêp-landhêp manahipun, samukawis ingkang kawulangakên dening guru: sagêd nampèni, kathah kasagêdanaipun, sarta limpad panggraitanipun, sarêng sampun diwasa: anakipun piyambak Bagus Pôncawora dipun emah-emahakên ngantos rambah kaping pitu bojonipun tansah pêjah-pêjah kemawon dene [de...]

--- 138 ---

[...ne] Rara Pôncawati dipun tantun badhe dipun emah-emahakên botên purun, sêdyanipun wahdat tanpa laki mila dipun langkahi adhinipun ngantos rambah kaping pitu, kyai juragan susah ing manah bab panase anakipun jalêr ngantos dados têtampikanipun têtiyang sanagari: anakipun èstri botên purun laki.

Kyai juragan sarta nyai juragan sampun sami sêpuh, sanadyan kasugihanipun botên kenging winiraos, nanging mênawi ngèngêt-èngêt dhatêng anakipun botên pajêng rabi, lajêng ngandhung susah wusana kyai juragan ngênês kacandhak ing sakit lajêng ajal, botên gantalan wulan nyai juragan nututi ajal, lare kêkalih sami lola botên gadhah bapa biyung, sarta sami kapêksa nindakakên padamêlaning têtiyang sêpuhipun, Bagus Pôncawora sampun sinêbut nama juragan agêng taksih neneman, pamit dhatêng

--- 139 ---

bakyunipun Rara Pôncawati badhe kesah layaran angurusakên prakawise bapakipun ingkang wontên para juragan ing nagari sanès, Rara Pôncawati dipun bêbahi nata prakawising griya, kalampahan juragan neneman kesah, wontên ing saba paran dangu angurusakên prakawis, antawis satêngah taun wontên kabar mantuk.

Ing palabuhan nagari Pôncaruka sakalangkung agêng, pintên-pintên baita dagang ingkang labuh jangkar ing palabuhan, tiyanging baita katingal angrangap kados wit-witan angarang, baita ingkang abêbanjêngan ingkang minôngka pulonipun, abyoring dilahing baita tanpa wicalan pindha lintang alihan pating calorot.

Para juragan jibêg wontên têpining palabuhan, angêntosi dhatêngipun juragan neneman, ingkang dados gêgêntos dados ulu-uluning para juragan wau, [wa...]

--- 140 ---

[...u,] botên antawis dangu katingal wontên sakoci nuju dhatêng ing dharatan, inggih punika ingkang dipun tumpaki juragan neneman, inggih ingkang dipun êntosi dening para juragan wau, sarêng sampun cêlak sami surak-surak ngaturi panêmbrama ing dhatêngipun, juragan neneman ataklim sarta suka panarimah dhatêng para juragan ingkang sami mêthuk wau lajêng sami lumampah asêsarêngan, nanging juragan neneman sêmu suntrut, katingal prihatos sangêt, botên mawi wicantên sakêcap ngantos dumugining griyanipun, mila para juragan botên anglajêngakên ginêman pitakèn bab pêrlunipun, sarêngan lajêng sami mantuk, sanès dintên kemawon kaangkah badhe têtuwi pitakèn warti ing bab padamêlan among dagang sarta mitakèkakên pêrlunipun wau punika.

Juragan neneman wau sae lêlabuhanipun, kados jênate tiyang sêpuhipun Kyai Juragan Bayubajra, [Bayu...]

--- 141 ---

[...bajra,] mila inggih enggal misuwur ing kautamanipun, saking rêmên adêdana kêncêng dhatêng ing agami, anglampahi sêmbayang gangsal wêgdal botên nate towong, sanadyan wontên ing saba paran ing saênggèn-ênggèn sabên wanci wêkdal inggih sêmbayang, sarèhning kyai juragan dados cacadan ing bab panasipun, amargi sampun semah kaping pitu, rabinipun tansah pêjah-pêjah kemawon, mila lajêng dados têtampikanipun tiyang sae.

Antukipun kyai juragan dhapur angêndhong susah kèpi wontên salêting^[13] tilêm, kadhatêngan tiyang kaki-kaki awêwarah, têmbungipun: Pôncawora kowe nuli muliha, awit towe^[14] arêp tinêkakake ing janji, aja kongsi kalakon mati ana ing saba paran, nanging ana iparate^[15] yèn kowe bisa nglakoni somah olèh bok ayumu dhewe Rara Pôncawati iku kowe bakal ora tinêkakake [ti...]

--- 142 ---

[...nêkakake] ing janji malah bisa anak-anak lanang lan wadon padha wicaksana. Kyai sudagar rumaose sadhèrèkipun inggih namung satunggal Rara Pôncawati punika dados nama gêdhana gêdhini, sampun sami lola tinilar ing bapa biyung, botên sumêrêp mênawi sadhèrèk pupon.

Sumôngga mugi kagaliha ribêding manahipun juragan neneman, badhe pados ucap awon punapa yèn kalampahan asemah kalihan bok ayunipun piyambak, wah sampun misuwur yèn awakipun dados têtampikanipun tiyang kathah, dados anggènipun ngrabi sadhèrèk wau saking sampun kabêtah botên pajêng rabi, kajawi ingkang makatên sangêt pakèwêd utawi rumaos botên sagêd mêdal ngucap nantun ngrabi dhatêng sadhèrèk, makatên malih susah anggènipun taksih ênèm sugih rajabrana saupami saèstu tinêkakakên ing janji, sintên ingkang

--- 143 ---

badhe anggadhahi kasugihanipun ingkang botên kenging winical, pêpuntoning manahipun namung badhe pratela sawantahipun dhatêng Rara Pôncawati, ing wanci sontên bakda sêmbayang ngisa Rara Pôncawati dipun undang, Rara Pôncawati dhatêng inggih botên mawi rêringa inggih kados adat sabên, juragan neneman kèndêl botên sagêd wicantên, ulonipun kados dipun kancing, ngantos dipun têrang dhatêng Rara Pôncawati, têmbungipun:

Anu apa dhi aku kok undang, apa arêp mangan, sudhiyane: uwis.

Juragan neneman sêrêt wangsulanipun, Ora arêp madhang, arêp kôndha impènku dhèk ana ing prau.

Impèn apa.

Kyai juragan lajêng apratela bilih ing bab wau punika, dèrèng ngantos dumugi Rara Pôncawati ngadêg sarta lara-lara anangis mawi ngundhat-undhat angundhamana [a...]

--- 144 ---

[...ngundhamana] ing bab awoning tindak ingkang angêrês-êrêsi punika, saking botên pajêng rabi lajêng ambêbujuk dhatêng sadhèrèk piyambak.

Juragan neneman botên pisan sakit ing manah awit sampun lêrês kemawon samantên nêpsune bok ayunipun, sarta botên pisan gadhah cipta yèn badhe roda paripêksa agêngipun nyênggara macan, têbih ingkang makatên, juragan neneman namung narimah ing takdir wisesaning Pangeran ingkang Maha Agung. Wiwit ing dintên punika Rara Pôncawati botên purun kêpanggih kalihan adhinipun sarta lajêng kèndêlan, juragan neneman inggih lajêng lumuh pêpanggihan lalihan^[16] Rara Pôncawati sarta ing batos sampun anyandèkakên badhe botên mituruti wangsit ingkang kèpi salêbêting tilêm, para rencangipun kyai juragan jalêr èstri botên wontên sumêrêp sababipun anggène lurahipun jalêr èstri kèndêlan, [kèndê...]

--- 145 ---

[...lan,] namung dipun nyana sulaya utawi padudon ing rêmbag kemawon.

Sarêng andungkap tigang wulan, sudagar neneman nandhang sakit sarta lajêng sangêt kemawon, madal sawarnining jêjampi, Rara Pôncawati botên kêkirangan pangopènipun, nanging namung dipun pitadosakên dhatêng ingkang para rencang kemawon, saking mêtêking sakit juragan neneman ngantos botên èngêt dipun pêtiki dhatêng para rencangipun, Rara Pôncawati kagèt mirêng pêpêtik wau enggal lumêbêt ing griya sumêrêp adhinipun sampun apindha layon, lajêng dipun rungkêbi sarta dipun tangisi sarwi asêsambat: dhi, aja mati, sing tak ngèngèri sapa, salêbêtipun juragan neneman dipun rukêbi,^[17] bok ayunipun, pulih pramananipun, kêkêtêkipun wangsul, sumêrêp dipun tangisi dhatêng Rara Pôncawati rencang lajêng dipun kèn sami sumingkir, juragan neneman wicantên:

--- 146 ---

Bok ayu ayake iki wahanane wangsiting kèpi sajroning turu kang wis tak kandhakake marang kowe biyèn kae, dadi yèn kandhaku mau kotampani ngomandaka: ora wurung aku bakal tumêka ing pati. Wangsulanipun Rara Pôncawati sarwi anangis, kêpriye dhi yèn kowe mati: aku ora bisa kari, puluh-puluh kêpriye dhi iya tak turut karêpmu iku anggêre kowe ora mati, nanging yèn nganti kawruhan wong kene aku ora kêlar nyôngga wirange.

Mêngkono bae bok ayu kowe tak jak andon among dagang, barang-barangku tak dolane kabèh, sarta aku bakal ora bali mulih mrene.

Iya dhi sakarêpmu anggêre bisa nasabi marang laku nistha iku.

Wiwit ing dintên wau sudagar neneman lajêng wiwit saras [sa...]

--- 147 ---

[...ras] sakitipun, sarta sampun nunggil manah kalihan Rara Pôncawati.

Sasampunipun sudagar neneman mranata bab panyadening griya saisinipun, sarta pasitèn badhe bidhalipun among dagang namung piyambak, botên suka dipun nunuti dhatêng para mitranipun sêsamining juragan, punika adamêl eraming manahe para mitranipun wau, nanging botên sagêd andungkap punapa ingkang dados wadinipun.

Juragan neneman kalihan Rara Pôncawati, bidhal saking nagari Pôncaruka lajêng numpak baita ambabar layar dhatêng ing nagari Ngindhu, amargi saking kasugihan sarta bèrbudinipun juragan neneman, wontên ing Ngindhu dèrèng dangu lajêng misuwur juragan neneman utami.

Juragan neneman anindakakên padamêlanipun kalayan kawasisaning budi padhang, dêdaganganipun enggal [eng...]

--- 148 ---

[...gal] pajêng sarta dados pangalêman ing sae sarta mirahipun, juragan neneman lajêng tumbas pasitèn sacêlaking muara, ing ngriku dipun adani kadamêl griya, mênggah pasitèn punika wontên ing lêlêngkèhing rêdi tambênging sagantên, anêngênakên bênawi agêng ingkang anjog ing muara, angiwakakên pasabinan ingkang koncoran toya saking rêdi, kenging binasakakên kiwa adhakan, amargi saking baweraning papan pantês dadosa karatoning Raja Ngindhu.

Juragan neneman adamêl griya papak wangun pasagi, korinipun sawidak, ing têngah kagodhag margi angin mawi torong pindha angaping naga dhawah ing usus-usus sagêd angisisi gêdhong-gêdhong saubênging griya, jarambahipun sela cêndhani kuning marginipun dhatêng kamar kalemekan babut sulaman wêdalan ing Kusta dilahipun lilin kromprol, pakakènipun [paka...]

--- 149 ---

[...kènipun] pêthakan pêlikan sinilih asih êmas, têngahing griya ingkang kagodhag mubêng kadamêl patamanan, sela curi rinakit pindha kêkarang, kadhapur gumuk, lambunging gumuk punika mêdal toyanipun saking urung-urung tosan pêndhêtan saking rêdi, gumuk karang punika katanêman simbar sarta lumut ingkang gêsangipun tumèmplèk wontên ing sela, udaling toya manginggil malêngkung saasta kêpyuripun maradini tanêman ingkang wontên caluwêkaning gumuk karang, rêrêmbêsanipun ngalêmpak kumriwik anjog ing balumbang ngêsong dhatêng sukuning gumuk karang kathah minanipun pating sliri mlêbêt mêdal ing êrong adamêl lam-laming paningal, têmbusanipun anjog ing têlih toya alirap-lirap lubèr kumruwuk mili turut taritising gêdhong papak saubêngipun, kangge asah-asah barang rêgêd ingkang mêntas kangge. Padusanipun adhapur lojèn pasagi wontên ing pojok amrêgil,

--- 150 ---

kayoman dening sêkar kalak kawak, apêpulêtan pindha balongsonging griya pasiraman, tangèh mênawi kacariyosna rêrêngganing griyanipun juragan neneman.

Kacariyos kyai juragan sampun asêsuta mêdal dhampit jalu wanita sami sampurna ing warni botên mambêt sutaning sudagar, saparipolahipun angiribi putra putrining ratu, bokmênawi kabêkta saking ibu, sinung aran Jaka Erawana Rara Erawati dumlundung kalis ing sêsakit, lare kêkalih pinrêtêg ing piwulang, kathah guru-gurunipun ngiras pamong agêng balanjanipun, awit kyai sudagar bèrbudi botên ngowêl wêdaling arta dhatêng wragading wêka, anak kêkalih sami bangun turut tansah adamêl ascaryaning manahipun kyai juragan, lare kêkalih sampun sami diwasa sagêd nyulihi pandamêlaning bapa biyung, angêrèhakên tiyang têtumbasan jalêr èstri pinatah

--- 151 ---

nyambut damêl wontên ing griya.

Gêntos kacariyos ing nagari Marutamanda, panjênênganipun Prabu Timur sampun botên sagêd anyabarakên lami-lami malih amaringi inah dhatêng wangkoting galihipun ingkang putra Pangeran Adipati Prakêmpa anggènipun tansah among dagang botên kenging pinambêngan, anglirwakakên pangêmbating prakawis ingkang katindakakên wontên pangadilan kadipatèn ingkang sampun dados wajib tuwin gêgêbênganipun, namung pinitadosakên dhatêng santananipun sang prabu, sarta anggènipun sampun botên nate sowan ing ngarsanipun sang nata, tinimbalan tansah nyuwun pamit, kados gila dhatêng ingkang rama. Sang prabu kêdah nêtêpi wajibing ratu sanadyan putra bilih sampun botên kenging kadamêl sae inggih kêdah kaplaksana punapa lêrêsipun, ing ari Soma sang prabu miyos tinangkil, katingal angêmu duka kumukus netyanipun, [ne...]

--- 152 ---

[...tyanipun,] ringas pasuryanipun, garap ingkang pangandika para nayaka andhèr wontên ngarsa konjêm amarikêlu, kyai patih lênggahipun kapara ngajêng, sang prabu andhawuhakên pangandika dhatêng kyai patih: Kakang Samirana, sarèhning putraningsun Pangeran Adipati Prakêmpa têtela yèn ora kêna ingsun galih sayogane, tansah laku nistha dhêmên among dagang tinggal kautamaning satriya ambaèkake sabarang parentah ingsun, ing mêngko ingsun anêtêpi wajibing ratu, putraningsun Pangeran Adipati Prakêmpa ingsun rucat kalungguhane, dene kang ingsun gêntèkake sarèhning putraningsun mung loro kakung putri, mulane putraningsun putri Dèwi Bantarangin, ingsun gantèkake dadi pangeran adipati, sarta ingsun gadhang anggêntèni kaprabon ingsun.

Kyai patih sakalangkung kagèt ing galih awit karsanipun sang prabu botên kadhawuhakên rumiyin, namung [na...]

--- 153 ---

[...mung] kawêngku saking kawicaksanan sarta limpading panggalih padhang, kyai patih tansah anglênggêr dangu botên ngaturi wangsulan, para nayaka dhêdhêp tanpa sabawa. Sarèhning kyai patih botên sagêd amaoni karsanipun sang prabu, dhasar kêdah makatên ngadilipun, kyai patih munjuk sandika saha lajêng kabyawarakakên ing tiyang sapanangkilan, rucat sarta jumênêngipun putra putrinipun sang nata. Sarèhning sang pangeran botên sowan, kyai patih lajêng utusan nayaka kêkalih dhatêng kadipatèn, andhawuhakên rucatipun, inggih sampun kalampahan saha sampun ngaturi uninga ing sang prabu, lajêng kabyawarakakên dhatêng sajawining nagari tuwin dhatêng kitha-kitha bawah nagari Marutamanda ing bab rucat sarta jumênêngipun putra putrinipun sang nata wau inggih ugi sampun kalampahan.

Pangadilan kadipatèn sapun^[18] kapasrahakên dhumatêng sang

--- 154 ---

putri, kaasta wontên salêbêting kadhaton, ing samôngsa-mangsanipun andhawuhakên karampungan, kadhawahakên sarta kaparingan tapak asta saking ing kadhaton dhatêng kondhanging pangadilan, amargi saking limpading panggalih adamêl pangeram-eraming kathah bab jêjêging anggènipun angadil-adili sang putri, botên wontên tiyang mêsgul, ingkang kawon rumaos ing kawonipun, ingkang mênang rumaos nampèni pangadilan lêrês.

Kacariyos Sang Pangeran Prakêmpa sarêng anampèni dhawuh yèn karucat pangkatipun pangeran adipati: têtiyang ingkang mirêng kemawon sami murinding, dene ngantos samantên dukanipun sang prabu, môngka putra namung satunggal, punika sang pangeran botên pisan katingal kagèt, malah katingal pirêna ing galih, kados ical kalilipipun sagênthong, panggalihipun sampun ludhang badhe botên wontên ingkang [ing...]

--- 155 ---

[...kang] makèwêdi, ing samôngsa-mangsanipun karsa tindak lêlayaran amêsthi kadugèn, para punggawa paringipun ingkang rama ingkang minôngka pamong sarta ingkang satyatuhu, wicaksana, sampurna ulah prang sami kaaturakên wangsul dhumatêng ingkang rama, pagalihipun^[19] sang pangeran, punika inggih mindhak makèwêdi ugi, sang pangeran anyêlakakên bêrah tuwin kuli ingkang rosa-rosa angkat junjung mawi têtindhih tiyang ingkang ragi mangrêtos dhatêng petang, abdi arahan ingkang makatên punika panggalihipun sang pangeran langkung mikantuki, tinimbang punggawa ingkang kathah têdhanipun kasagêdanipun namung pitutur utawi parentah kemawon, botên tèyèng tumindak angkat junjung piyambak. Sang pangeran sampun kagungan baita piyambak, ing mangke karsanipun badhe andon dagang ngantos têtaunan laminipun, kagungan arta dipun kuras katêlasakên sadaya katumbasakên dagangan warni-warni, ingkang

--- 156 ---

kinintên pajêng wontên ing nagari sanès, wangsulipun kaangkah badhe ambêkta dagangan ingkang kinintên pajêng wontên ing nagari Marutamanda, sarêng sampun samêkta kaêmotakên ing baita sadaya, angkatipun botên pamit dhumatêng ingkang rama, namung tilar wêling dhatêng ingkang ibu yèn tindakipun lêlayaran badhe lami konduripun, nalika sang pangeran ambabar layar mangkat saking palabuhan ing Marutamanda kalêrêsan angsal angin sae lêpas lampahipun, ingkang tinuju ing ênu dhatêng nagari Ngindhu, sarêng lampahipun dumugi têngah-têngahing sagantên Ngindhu kapêthuk bajag sami anumpak tembo sarta lajêng ngrampid baita. Para awaking baita sami kagèt sarta ajrih amapagakên, sadaya dêdamêlipun malah dipun bucali lajêng sami angêdhunakên tembo saking baita sarta lajêng sami dipun tumpaki sawênèh ambyur ing sagantên lajêng angrangsang tembo saking kasêsanipun ajrih bilih kacêpêng [ka...]

--- 157 ---

[...cêpêng] ing bajag, sami rêbat koripan piyambak-piyambak. Sang pangeran sangêt eram ing galih nyumêrêpi jirih-jirihipun para kuli, kathahing bajag kintên-kintên namung wontên salangkung, bêrahipun sang pangeran langkung tiyang kalih atus banthuk-banthuk sarta sami asikêp dêdamêl, punika lajêng gugup asalang tunjang rêbat plajêng rumiyin, satunggal botên wontên ingkang purun lawan, punika sang pangeran sawêg sumêrêp yèn pêrlu angangge tiyang sae sakêdhik, tinimbang tiyang awon kathah, nanging sumêrêpipun sampun kasèp, sang pangeran kantun anggana, kulinipun bibar sadaya, satunggal botên wontên ingkang kantun, badhe dipun lawan piyambak rumaos botên kaconggah mêngsah tiyang salangkung, sang pangeran lajêng dipun cêpêng ing bajag, kabêsta sarta kaêrut ing tiyanging baita, dipun lukari kapadosan gembolanipun arta, nanging botên wontên, dipun pitakèni wontên ing

--- 158 ---

pundi soroging pêthi arta, sang pangeran kèndêl kemawon, ing batos taksih kagungan rumaos owêl, kagunganipun arta kathah sangêt, anggènipun kêklêmpak saking sakêdhik dipun rencangi kangelan sarta cêgah dhahar eca badhe dipun pêndhêt malaha dhatêng bajag, nanging owêlipun wau damêl sangsaraning sarira, sang pangeran lajêng dipun gêbagi ing panjalin ngantos ngêmu rah, saking botên sagêd anahanakên sakit, lajêng blaka ing pandèkèkipun, wiwit punika sang pangeran sumêrêp dhumawahing bilai agêng ingkang kasandhang amargi saking kasugihanipun, sarta sumêrêp yèn pituturipun ingkang rama awanti-wanti ingkang tansah dipun tulak, punika lêrês sadaya, punapadene sumêrêp yèn kaluhuraning panjênêngan nata beda utawi dede iribanipun kalihan kaluhuraning sudagar sugih, awit têntrêming sudagar namung bilih kaayoman prabawaning ratu wontên salêbêting nagari, [na...]

--- 159 ---

[...gari,] sudagar ingkang sawêg alêlayar kados sariranipun tanpa aji pisan-pisan, gampil rinampas ing bajag, beda kalihan panjênêngan ratu ingkang alêlayar andon prang, kajèn kèringan ing saênggèn-ênggèn, mênawi kapêthuk bajag, bajagipun niba tangi mlajêngakên tembonipun sami pados koripan, sadaya kaduwungipun sang pangeran sampun kasèp. Baitanipun sang pangeran lajêng dipun lampahakên dening bajag, anuju pulo suwung, dumugining palabuhan lajêng labuh jangkar, sang pangeran lajêng dipun uculi bêbêstanipun sarta dipun atag ngusungi barang saking ing baita dhatêng dharat, sang pangeran dèrèng nate anglampahi padamêlan awrat, kapêksa amikuli barang kathah, bilih rêmbên kagêbag ing panjalin, sariranipun angêmu êrah kados punapa kemawon raosing galihipun sang pangeran anglampahi padamêlan kados padamêlanipun tiyang tumbasan, [tumbasa...]

--- 160 ---

[...n,] sarira cape amarlupa ngantos botên sagêd anggulawat, lajêng dipun kèndêli, bilih sampun ragi pulih kêkuwatanipun dipun trapakên ing damêl malih, bilih katingal aras-arasên dipun gêbag, makatên ing sadintên-dintênipun, ngantos barang salêbêting baita mêntas sadaya, baita lajêng dipun bur kèrêm wontên ing ngriku, sang pangeran sariranipun gagrakusika, tobat kaping sèwu dhumatêng ingkang rama, anggènipun amaoni karsa saha botên miturut piwulangipun, punagi salêbêting galih kapok sajêgipun gêsang yèn kamipuruna malih dhatêng ingkang rama bilih sariranipun sagêd mêntas saking sangsara.

Mênggah griyaning bajag-bajag wau wontên èrèng-èrènging ardi ingkang ngongkang sagantên, pangagênging bajag amatah dhatêng kalerehanipun, sabên dintên lampah giliran tiyang salangkung-salangkung dipun kèn ambêbegal wontên ing sagantên, sarta wontên ingkang [ing...]

--- 161 ---

[...kang] kapatah nyade barang pikantukipun ambêbegal dhatêng nagari sanès-sanèsipun, antukipun ambêkta têtumbasan kabêtahaning griya. Sang pangeran botên kalap ing damêl tansah sêsakitên, kajênging bajag badhe kapêjahan kemawon, utawi kacêmplungakên ing sagantên, sang pangeran mirêng rêmbag ingkang anggêgirisi wau alit galihipun, sanadyan sampun wontên salêbêting sangsara ingkang tanpa timbang inggih taksih owêl dhumatêng manising gêsang, asrêp galihipun sarêng pangagênging bajag botên suka namung akèn ambêkta sang pangeran dhatêng nagari Ngindhu kasadea wontên ing ngriku, awit ing nagari Ngindhu taksih kêlampah sade tinumbas tiyang, kinintên sang pangeran kathah aosipun, warninipun sae kathah kasagêdanipun, namung angêntosi ing samôngsa-mangsanipun sang pangeran sampun sakeca sakitipun lajêng badhe kasade dhatêng Ngindhu, sarêng sampun [sampu...]

--- 162 ---

[...n] sakeca inggih lajêng dipun angkatakên.

Gêntos kacariyos, Kyai Juragan Pôncawora Nyai Juragan Pôncawati sampun dangu amanah jodhone anakipun, nanging botên wontên ingkang panuju ing manah, nuju satunggil dintên kyai juragan kadhatêngan tiyang amindha juragan, sade tiyang tumbasan satunggal abagus warninipun, nanging awakipun sangêt risak angantawisi dening kawratan ing damêl, kyai juragan inggih sampun sumêrêp yèn ingkang mindha juragan wau: bajag, nanging apitambuh. Tiyang tumbasan dipun tawèkakên gangsal atus dinar, amargi kathah kasagêdanipun, pareyalan inggih sagêd. Ing batos kyai juragan sampun angajêngi, awit kalêrêsan botên gadhah pareyalan, nanging samudana nampik, têmbungipun: kula botên golèk tukon wong bagus, golèk tukon wong ayu, sanadyan luwih larang mêlih: kula [ku...]

--- 163 ---

[...la] arêp. Pareyalan kula êmpun duwe.

Ingkang mindha juragan, sampeyan tumbas samurwatipun kemawon kula suka, amargi kula bêtah arta.

Juragan, yèn awèh satus dinar, kula tuku.

Ingkang mindha juragan, sumôngga: satus dinar kula caosakên, sarêng sampun tampi bayaran sarta amasrahakên tiyang tumbasan, lajêng nulak wangsul ambayar^[20] layar mantuk.

Kyai juragan wêlas sangêt ningali dhatêng tumbasanipun jêjaka, wicantênipun: thole aku arêp sumurup jênêng lan kang ayoga marang kowe: sapa, pinangkamu saka ing nagara ngêndi, sababe kowe dadi wong tukon kêpriye.

Sang pangeran dipun pitakèni bab wau punika dangu botên mangsuli, kamanah ing dalêm batos, badhe prasaja sumêlang mênawi botên sae kadadosanipun, awit nama anglêngkara bilih pangeran adipati [adi...]

--- 164 ---

[...pati] anom, gadhah tindak nistha alampah dagang ijèn namung kalayan bêrahipun kemawon, punika badhe sagêd anuwuhakên pamaibênipun kyai juragan, pinanggihing pambudi lajêng amangsuli: kumbi, nama kula pun Bayu anaking juragan ing nagari Marutamanda, tumut dagang layar pun bapa dhatêng ing nagari pundi-pundi, wusana manggih tiwas wontên têngah lautan kabegal ing bajag, bapa kula sarta awaking baita sami kapêjahan, sawênèh kacêgurakên ing sagantên, namung kula piyambak ingkang dipun gêsangi, sarta lajêng kapatrapakên ing padamêlan awrat, wusana kasade dhatêng sampeyan punika.

Kyai juragan nyatakakên wicantêning jêjaka, punapa têmên sagêd kawruh among dagang, sang pangeran dipun dadar ing kasagêdan bab lampahing kasudagaran, atumbas sarta asade barang, punapadene lampahing padagangan candhak kulak wontên ing purug, sang pangeran [pangera...]

--- 165 ---

[...n] amangsuli pratitis, malah kyai juragan rumaos kawon wêgig, Jaka Bayu lajêng dipun kanthi dados kondhang nindakakên padamêlan awrat, lampahing sade tinumbas botên nate kablowok, lampahing tangguh awis mirahing dêdagangan, botên nate nguciwani, lampahing petang arta botên nate kisruh, awit saking punika adamêl rêntahing manahipun kyai sudagar, Jaka Bayu kawêdalakên saking tiyang tumbasan, sarta kaganjar arta kathahipun sèwu uwang mas.

Jaka Bayu sakalangkung kagèt amirêngakên wicantênipun kyai juragan, asuka kadarman agêng makatên, lajêng amangsuli: sakalangkung ing panuwun kula kyai, kula kawêdalakên saking tiyang têtumbasan, namung pêparing sampeyan arta sèwu uwang mas, punika kula aturakên wangsul, amargi botên wontên pêrlunipun mênggahing kula, kula sampun narimah namung nampèni [na...]

--- 166 ---

[...mpèni] pêpancèning sandhang têdha kemawon (ing pagêdhonganipun, Ki Jaka Bayu sampun apratignya ing salami-laminipun badhe botên gadhah rêmên dhatêng yatra kados ingkang sampun, kajawi namung badhe nindakakên pangwasaning yatra bilih ing têmbe sagêd gadhah arta kados waunipun. Awit sampun nate anglampahi rêmên dhatêng yatra sarta sampun kalampahan sagêd simpên pintên-pintên èwu mantên, artanipun pêthak ngantos dipun kulah, artanipun êmas dipun dèkèk ing pêthi wêsi ngantos bêntêt, arta samantên wau saupami dipun tindakakên pangwasanipun, amêsthi ngungkuli pangwasanipun ratu ing alam dunya ingkang agêng piyambak, sarêng botên makatên, malah dados wisaning gêsangipun, sadaya artanipun kabêskup ing bajag, wêwah-wêwah badanipun pinisakit lajêng kasade dados tiyang têtumbasan).

Kyai juragan eram ing manah dene Jaka Bayu

--- 167 ---

katingal kautamanipun botên ajêng dipun sukani yatra, kyai juragan saya sih trêsna, ciptaning batos, Jaka Bayu badhe kapêndhêt mantu piyambak, lajêng dipun sadulurakên kalihan anakipun jalêr Jaka Erawana, awit têtela yèn dede tiyang pidak pandarakan, kajawi saking pratelanipun Jaka Bayu piyambak, inggih katitik saking solah bawa musna-muni,^[21] punika ingkang dados panêngêran agêng, sadaya amratandhani yèn Jaka Bayu asalipun tiyang sae, tuwin katitik bagus ing warni botên kuciwa kadhaupakên kalihan anakipun Rara Erawati, namung kantun angêntosi môngsa nipising padamêlan kemawon, sarta jangkêpipun Jaka Bayu mawi katantun rumiyin, dados botên kuciwa ing sêmu, sanadyan ing batos dipun tamtokakên ajêng, awit saking anakipun ayu tanpa cacad sarta kathah kasagêdanipun, wah Jaka Bayu kawisesa wontên ing tanganipun, nanging [na...]

--- 168 ---

[...nging] prayoginipun badhe mawi tatakrami: katantun, dados nama botên rabi pêksan saking kawisesa wau.

Gêntos kacariyos Sang Prabu Timur sampun midhangêt yèn ingkang putra Sang Pangeran Prakêmpa andon lêlayaran pamitipun dhatêng ingkang rayi sang pramèswari badhe lami konduripun, sanadyan ingkang putra pugal botên mituhu dhatêng pituturing bapa, ewadene sang prabu taksih kagungan marma, dhawuh amêmanuki ing lampahipun lêlayaran ingkang putra, bokbilih amanggih bêncana wontên ing saba paran, kasaru lêbêtipun Kyai Patih Samirana, sang prabu angintên bilih wontên damêl, lajêng kadangu: kakang baya ana gawe kang wigati dene lêbunira ora kalawan ingsun timbali.

Kawula nuwun, gusti, kawula angunjuki uninga abdinipun putra tuwan ingkang sami andhèrèk lêlayaran [lê...]

--- 169 ---

[...layaran] sami mantuk kalayan kasarakat, pisah kalihan gustinipun, amargi kabegal ing bajag wontên ing sagantên Ngindhu, barang isining baita karampas sadaya, putra paduka sang pangeran kacêpêng ing bajag lajêng kabêkta dhatê^[22] padununganipun, kilap lajêng kasedanan utawi kagêsangan.

Sang prabu kumêpyur ing galih ngantos angrêntahakên waspa, ketang wêlas dhumatêng ingkang putra, lajêng angandika: kakang sira amataha abdiningsun prajurit sinêlir sabragada mawa têtindhih angrêbuta Si Prakêmpa, yèn kêna aja kongsi tumêka ing pati, mêsakake, ala-ala yèn isih urip, anaa sadulure nini putri.

Kyai patih tumut bela karuna midhangêt mêmêlasing pangandikanipun sang prabu, unjukipun sandika sarta lajêng adhêdhawuh samêktaning dêdamêl prang, lajêng bidhal ginêlak lampahing prajurit, mancal ing baita ambabar [a...]

--- 170 ---

[...mbabar] layar kalêrêsan angsal angin sae sampun dumugi palabuhan padununganipun bajag, enggal minggah angrampid rêdi, bajag sami kagegeran kadhatêngan prajurit sami ambêbahak sarta amêmêjahi tiyang tanpa dosa, wontên ingkang lawan kèlês botên môngga puliha, para bajag sasisanipun ingkang pêjah sami bibar asarsaran lumajêng dhatêng ing wana sarta malêbêt ing jêjurang, sang pangeran botên sagêd pinanggih, amargi sampun kalajêng dipun angkatakên dhatêng ing Ngindhu, para prajurit kandhêg anggènipun angrisak padununganipun bajag, wusana angsal pitakenan semahing bajag ingkang kacêpêng yèn sang pangeran taksih sugêng botên kapêjahan, nanging sampun kêlajêng dipun sade dhatêng Ngindhu, dèrèng dangu angkatipun, para prajurit lajêng bidhal saking padununganing bajag ngrantun dhatêng ing Ngindhu. Sadumuginipun ing Ngindhu lajêng malêbêt dhatêng nagari lampahipun parênca [pa...]

--- 171 ---

[...rênca] sami pitakèn dhatêng para juragan punapa wontên ingkang mêntas tumbas tiyang nama Prakêmpa, winangsulan: botên, sarta sami nêdahakên tiyangipun têtumbasan, para utusan dangu analasah wontên ing wêwêngkonipun nagari Ngindhu, ananging mêksa botên angsal damêl, sarèhning sampun tita pangupadosipun botên sagêd pinanggih, giliging rêmbagipun kêdah wangsul mantuk angaturi uninga ing Sang Prabu Timur, lajêng bêdhol jangkar ambabar layar mantuk dhatêng nagari Marutamanda. Botên kacariyos lampahing margi sampun dumugi ing nagari Marutamanda sarta lajêng ngaturi uninga ing Sang Prabu Timur, nyorahakên sadaya lampah-lampahipun titi botên wontên ingkang kalangkungan, sang prabu lêgêg ing galih gèk wontên ing pundi dununging putranipun, asrêping galih dene botên pinêjahan, karsanipun sang prabu badhe dipun sarirani piyambak kapadosan dhatêng Ngindhu pitêpang [pi...]

--- 172 ---

[...têpang] kalihan nata ing Ngindhu nyuwun pitulungipun anggaledhah tiyang sapraja, sarèhning badhe alêlampah dangu, sang nata mawi mranata nagari ingkang badhe kapasrahan ing sapêngkêripun tindakan, panggalihipun sang nata ingkang putra sang putri kados sampun kenging kapasrahan padamêlan agêng punika, namung kantun anggalih kondhangipun kemawon, awit kyai patih badhe kakarsakakên andhèrèk, salêbêtipun sang prabu tata-tata, ingkang putra sang putri kacandhak ing gêrah panas, sarta lajêng sangêt kemawon, madal sawarnining jêjampi wusana lajêng gêrah kênganglangan, sariranipun kantun gagrakusika sangêt orêming galihipun sang nata sarta sang pramèswari Dèwi Sumilir, tansah amuwuni, galihipun sang prabu pêcah dados kalih, putra kakung dèrèng kinantên pêjah gêsangipun, putra putri gêrah angranuhi, wusana saking kawêkèning galih daya-daya ingkang putra sagêda [sagê...]

--- 173 ---

[...da] sênggang lajêng kadamêl sayêmbara, sintên ingkang sagêd nyênggangakên gêrahipun sang putri kaêbang dados jatukramanipun, sarta kaangkat dados nayakaning praja, pintên-pintên dhukun utawi tabit^[23] sowan ing karaton ngusadani sang putri, nanging cabar botên wontên ingkang angsal damêl.

Gêntos kacariyos anakipun juragan Pôncawora: Jaka Erawana, bagus ing warni kathah kasagêdanipun, nanging sulaya kalihan wêwatêkaning bapakipun, botên rêmên lampah among dagang, ingkang dipun rêmêni dhatêng kapriyayèn, nêdha lilah dhatêng bapakipun suwita ing ratu, nanging botên dipun lilani, sarta dipun sêrêpakên yèn kapriyayèn punika awrat pikulanipun, botên kenging sinanggi miring sarta botên kenging rinoban ing yatra, dene bilih sampun kalampahan dados tiyang agêng saya agêng kasusahanipun, kathah ingkang dipun manah sarta

--- 174 ---

kathah têtanggêlanipun, lêpat-lêpat sagêd dhumawah ing papa, aundur^[24] saking kalênggahanipun, beda kalihan lampah among dagang ngèngèr wontên pangwasaning artanipun piyambak, botên wontên ingkang maoni sarta nglêpatakên, akathah-kathah pituturipun kyai juragan, ananging Jaka Erawana ing batos botên mituhu, namung ajrih amaoni kajênging bapa, mila dipun lampahi gêgramèn kalayan prihatosing manah, sanadyan kêcèh arta botên adamêl bingahing manahipun, ing satunggal dintên Jaka Erawana mirêng saking cariyosipun nakoda ingkang sawêg dhatêng saking lêlayaran, yèn ing nagari Marutamanda ngadêgakên sayêmbara pamulyaning gêrah mawi pangêbang ganjaran putri sarta pangkat agêng. Jaka Erawana kados dipun unggar manahipun, rumaos sagêd angadêgi sayêmbara wau sarta rumaos sagêd anampèni ganjaran agêng punika, amargi Jaka Erawana [E...]

--- 175 ---

[...rawana] limpad dhatêng ngèlmi padhukunan, nêlas paguronipun, sarta sagêd ngèlmi daya prabawa. Jaka Erawana nilip lampah botên pamitan dhatêng bapakipun, kêsah kalihan rencangipun sakawan anumpak baita cêmplon, bablas ambabar layar nuju dhatêng ing nagari Marutamanda, lêstantun lampahipun, dumugi ing pabeyan sumêrêp undhang-undhang katèmplèkakên ing balabag bapang wontên ing prapatan, dipun ungêlakên tètès kados carisoying nangkoda, Jaka Erawana lajêng lumampah ijèn malêbêt ing nagari, rencangipun dipun tilar wontên ing baita, dumugi ing panitèn, Jaka Erawana dipun andhêg dening juru panuksma awit solah bawanipun angantawisi bilih tiyang amônca sarta lajêng kagledhah pinanggih ing gembolanipun arta êmas sakanthong, dipun pitakèni, ngakên arta punika artanipun piyambak, kangge sangu kêkesahan, [kêkesah...]

--- 176 ---

[...an,] saha arta sambêtan punika sapele ingatase piyambakipun, awit piyambakipun anaking sudagar ing nagari Ngindhu, juru panuksma saya kirang sakeca manahingpun,^[25] mokal yèn têmêna makatên, awit tiyang lumampah ijèn tanpa kanthi, ambêkta arta êmas samantên kathahipun, amêsthi anggènipun nyolong, Jaka Erawana lajêng dipun cêpêng kadakwa lampah samar, nanging yatranipun êmas sakanthong kabêskup, botên kaladosakên ing parentah, Jaka Erawana kalêbêtakên ing kunjara, sarta lajêng kaleban prakawis sanès-sanèsipun ingkang pêrlu, ngantos nêm wulan wontên ing kunjara botên katindakakên prakawisirpun^[26] dèning jaksa, awit juru panuksma ingkang gadhah lêladosan dèrèng ngladosakên papriksan lajêng los saking bale griyanipun, saanak putunipun sadaya, adamêl kamuktèn wontên ing panggenan sanès saking kasugihanipun [kasugih...]

--- 177 ---

[...anipun] rampasan arta êmas sakanthong wau.

Kacariyos sang prabu sabên dintên wiyosan jumênêngan sataun sapisan, rawuh ing kunjaran, amriksani kawontêning pasakitan, sarta sabên-sabên asring amaringi pangapuntên utawi maringi sudaning paukumanipun pasakitan ingkang sampun anglampahi paukuman, sanadyan sang nata wontên salêbêting prihatos, inggih botên karsa anglirwakakên padamêlan ingkang sampun katamtokakên. Rawuhipun ing kunjaran, sang prabu kagèt amriksa pasakitan jêjaka bagus, botên pantês yèn anglampahana kadurjanan, sang prabu adatipun botên nate karsa andangu prakawising pasakitan ingkang sawêg katindakakên utawi ingkang taksih gumantung prakawisipun, namung andangu prakawising pasakitan ingkang sampun rampungan kemawon, sarta unjukipun jaksa kêdah kalayan cêkak, prakawisipun

--- 178 ---

ngakên mungkiripun, enggal laminipun, kantun pintên paukumanipun, punika botên makatên, sang prabu botên andangu prakawising pasakitan ingkang sampun kasudhiyakakên kados sabên, andangu prakawising pasakitan Jaka bagus, jaksa gugup awit dèrèng nindakakên prakawisipun, matur bilih kasupèn, nanging sang nata botên duka, malah karsa andangu dhatêng pasakitan piyambak. Lêlaran kang kaya sira, apa sira ora olèh piwulanging wong atuwanira dene kongsi anglakoni panggawe kadurjanan, apa kang sira lakoni.

Dhuh gusti ratu kêkasihing Allah ingkang misuwur ambêk paramarta paring usada ing karogan, paring boga ing kalapan, paring têkên ing kalunyon, saha kontap ing kautaman paduka angèbêki jagad, dhasar sumbaga wirotama, para ratu sami sumêmbah angèstupada botên kalayan pinukul ing prang, awit [awi...]

--- 179 ---

[...t] saking kasudarman paduka ingkang minôngka sarana dêdamêl pamunahing ripu sakti, sarèh paduka ingkang angenggalakên suyuding para nata. Dhuh gusti unjuk kawula mênggahing pandangu paduka botên wontên titahing Allah kalêbêt ing siksa namung tiyang ingkang lampah awon, amargi saking kamlaratanipun, sanadyan tiyang ingkang lampah sae: inggih saking kasaenanipun ingkang dipun andêl-andêlakên, sarta tiyang sugih inggih saking kasugihanipun ingkang adamêl botên marêm-marêming manahipun, tiyang pintêr inggih saking kapintêranipun ingkang dipun unggul-unggulakên, sadaya punika botên sagêd oncat saking wisesaning Pangeran, ananging punapa karsanipun Pangeran amurih awon minôngka pamalêsing kalêpatan: punika botên, sayêktosipun karsaning Allah mênggahing manungsa namung amurih sae.

Ingsun eram miyarsakake aturira atètèh [atè...]

--- 180 ---

[...tèh] titih iku nelakake yèn sira kadunungan kawicaksanan, sarta nelakake yèn sira wong bêcik lan wong sugih kêna paekaning satru nganti bisa kalêbu ing pidana, apadene nelakake yèn sira wong agama Islam, apa ora mangkono.

Dhuh gusti: ratu binara,^[27] ingkang abdi sirik ngaturakên mênggahing kasaenan kawula, sami ugi kawula angalêm dhatêng badan kawula piyambak, awit punika ingkang kawula anggêp wijining kalêpatan prasasat nêdha wisa mandi, ananging punapa manungsa botên ngudi witing kasaenan supados sagêd nampèni wohing kautaman, ingkang dipun margèni saking kasagêdan, punika tiyang wicaksana ingkang misuwurakên, dede badanipun piyambak, utawi dede tiyang juru panggunggung. Makatên malih ingkang abdi sirik ngaturakên tiyang ingkang miawon dhumatêng kawula, awit malah punika ingkang

--- 181 ---

kawula anggêp mitulungi dhumatêng kawula, sagêd kawula kapanggih kalihan ratuning bumi kados panjênêngan paduka, dados kawula taksih kasambutan dèrèng suka panarimah.

Apa ingsun bakal kapêpêtan tumindake prakaranira dening panggawenira dhewe.

Gusti, punapa wontên prakawis ingkang winados badhe botên pêcah utawi botên kasumêrêpan ing sanès, ngantos bêjading jagad, kados botên.

Ingsun ora maoni marang tekadira, nanging ingsun wajib angrampungi prakarane lêlaran sajroning kunjaran, aranira sapa, kawijilanira ing ngêndi, agamanira apa, sêdyanira marang ngêndi, gonira kalêbu ing kunjaran kadakwa apa.

Kawula nuwun gusti: nama kawula pun Erawana, anakipun juragan ing nagari Ngindhu, agami kawula Islam, [I...]

--- 182 ---

[...slam,] sêdya kawula badhe sowan ing panjênêngan paduka, dene anggèn kawula kalêbêt ing kunjaran amargi kadakwa lampah nyalawados saking bêbêktan kawula yatra sangu kêkathahên, punika ingkang murugakên bilai kawula saha ingkang kawula anggêp kabêgjan agêng.

Kêpriye têgêse aturira iku lan kêpriye goningsun bisa ngandêl marang aturira.

Kawula nuwun, bilai kawula amargi kalêbêt ing kunjara, bêgja kawula badhe sagêd kadugèn sêdya kawula, saha ing têmbe panjênêngan paduka sagêd nguningani nyatanipun punapa ingkang kawula aturakên.

Kabêgjan apa kang wus sira têmu.

Kawula nuwun, sêdya kawula sowan ing ngarsa paduka sampun sagêd kalampahan.

Iya bênêr sira wis ana ing ngarsaningsun, ananging apa [a...]

--- 183 ---

[...pa] aran bêgja, mulane ingsun kapengin sumurup apa kang dadi karêpira.

Kawula nuwun gusti, awit saking sampun wontên lilah paduka kalilan anglairakên sêdya kawula, kawula nuwun mênggah sêdya kawula wau badhe ngadêgi sayêmbara pamulyaning gêrahipun putra paduka sang rajaputri.

Sang nata sakalangkung kagèt ing galih dene Jaka Erawana kaconggah ngadêgi sayêmbara, gèk punapa ingkang kangge sarana mulyakakên gêrahipun ingkang putra, awit para tabit ingkang puljul^[28] ing kawruh panênungan, sami cabar ing damêl, ewadene badhe kacoba kapriksa mênggahing kasagêdanipun, paribasanipun wontên: giri lusi, janma tan kêna ingina, sang nata lajêng angandika: apa sira wis anggêguru bab ngèlmu padhukunan.

Kawula nuwun gusti, saking pamardinipun bapa kawula pinrêtêk [pi...]

--- 184 ---

[...nrêtêk] ing piwulang kawruh warni-warni wontên ugi tandhanipun kasagêdan kawula saking para guru sawatawis, nanging ingkang langkung pêrlu kalangkunganing manungsa botên saking wêwarahing guru, saking kalêpasaning budi padhang. Usada saking juru ngracik jampi punika beda kalihan usada pêparinging Allah ingkang mijil saking kalêpasan, anggènipun matur kalihan nyaosakên sêrat sabongkok saking para gurunipun warni-warni sarta kathah ingkang sanès bôngsa.

Sang nata sakalangkung ngungun anguningani sêrat-sêrat pratandhaning kasagêdan kathahipun 36 cocog kados tangguhipun sang nata salêbêting galih, yèn jêjaka punika dede tiyang sabarangan, sang nata lajêng adhêdhawah dhumatêng jaksa kinèn angluwari Jaka Erawana saking kunjaran sarta lajêng ingandikakakên dhèrèk tindakipun sang nata. Wontên ing pôncaniti sang nata kèndêl pinarak sinewaka, Kyai [Kya...]

--- 185 ---

[...i] Patih Samirana ingandikan majêng angirida Jaka Erawana, sarta lajêng kadangu, ing mêngko sira wus kalakon malêbu sayêmbara pamulyaning gêrahe putriningsun nini putri ana ing ngarsaningsun, lah ing mêngko kapriye kang dadi lêkase karêpira, apa sira ngêtrapake isarat utawa têtumbal, lan ngêmpakake gêndam, guna dhêsthi tuwin donga panênungan, apadene namakake têtômba sapanunggalane.

Kawula nuwun gusti, sadaya punika botên dados sarana pamulyaning gêrahipun putra tuwan, namung kawula nyuwun lilah kapanggih ing putra paduka badhe kawula tarik alusipun dening kawruh daya prabawa.

Sang prabu rêngu ing galih amidhangêtakên kamipuruning aturipun Jaka Erawana nyuwun kapanggih ingkang putra sang putri dhawuhipun, iya bakal ingsun pituruti [pituru...]

--- 186 ---

[...ti] aturira, nanging yèn cabar gawenira, amêsthi sira ingsun kêthok gulunira padha ing sanalika iku.

Kawula nuwun gusti, punika pangandika ingkang pantês kawula luhurakên, sarta badhe kawula lampahi kalayan eklasing manah anglampahi paukuman pêjah, bilih kawula botên sagêd ngantasi^[29] damêl.

Jaka Erawana lajêng kadhawuhan ngirid malêbat dhatêng ing kadhaton, sang putri gêrahipun saya ngranuhi, rinubung ing êmban cèthi parêkan, sarta tansah tinangisan dhatêng ingkang ibu. Dhatênging utusan ngirid Jaka Erawana lajêng munjuk sang pramèswari, gusti sowan kawula kautus raka paduka sang prabu angirid pisowanipun dhukun neneman sagah amulyakakên gêrahipun putra paduka sang putri.

Sang pramèswari angandika, aku nganti rumasa jêlèh nampani dhukun paringe sang prabu, siji ora ana kang olèh gawe, mung padha umbag, ngumbakake kapintêrane, [kapi...]

--- 187 ---

[...ntêrane,] pêrlune olèha opahan pangangacêmonge, iki manèh sing isih bocah yèn ngêntasana gawe.

Kawula nuwun gusti, sanadyan taksih lare nanging kados kenging pinitados, awit kathah kasagêdanipun.

Coba timbalana mrene.

Kawula nuwun, inggih sandika, Jaka Erawana lajêng kèrid ing lampahipun utusan, dumugi ing ngarsanipun sang pramèswari lênggah konjêm ing siti, sang pramèswari rêsêp ningali, ciptaning galih: bocah iki bêcik têmên trêpsilane, dhasar bagus amêrak ati, patut dadia mantuku, muga anaa pitulunging dewa bisa angêntasi gawe. Sang pramèswari angandika: bagea kowe: dhukun nonoman kang ngadêgi sayêmbara pamulyaning larane nini putri, aku bungah bangêt yèn kowe bisa ngêntasi gawe,

--- 188 ---

nanging yèn nganti cabar, umurmu amêsthi katêkêm ana wêwênange sang prabu, kang mangkono iku apa ora gawe marasing atimu.

Kawula nuwun gusti narpadayita ingkang pinuji ing jagad, sakalangkung panuwun saha pamundhi kawula sih marmanipun gusti kawula, punika sampun kawula sumêrêpi saha sampun kawula sanggêmi, botên langkung namung pangèstunipun gusti kawula ingkang kawula suwun, sagêda angsal damêl.

Lah saiki apa kang bakal kotindakake.

Kawula nuwun, mênawi kalilan kawula nyuwun kapanggih putra paduka sang putri, badhe kawula sumêrêpi punapa ingkang dados talajêring gêrahipun, punapa namung cêkap mawi usada kemawon, punapa kêdah mawi kadêmèk ing tangan.

Saiki nini putri lagi turu, wis têlung dina ngagak-agak ora ngliyêp.

--- 189 ---

Punika malah kêlêrêsan gusti, awit lampahing rah kenging katitik saking kêndho kêncênging ambêkan.

Jaka Erawana lajêng kairid piyambak dening sang rajaputri dumugi ing gêdhong pasarean, sang putri kapanggih sare miring katingal ototking^[30] jangganipun anggalêr cêmêng, Jaka Erawana lajêng sumêrêp kemawon yèn ingkang dados jalaraning gêrahipun sang dèwi saking otot ingkang anjog ing sirah kagubêt ing bayu ijêm, lajêng dipun pijêt alon kawangsulakên ing ênggènipun lami, sang putri nglilir saking sare sampun waluya jati, lajêng dipun rangkul dhatêng ingkang ibu sang pramèswari, sarta lajêng enggal angaturi uninga ing sang prabu ing sêngganging gêrahipun ingkang putra, sang nata gupuh têdhak ing kaputrèn, ingkang putra lajêng rinangkul sarta adhêdhawuh dhumatêng Jaka Erawana sangêt ing suka bingahipun sang prabu, Jaka [Ja...]

--- 190 ---

[...ka] Erawana kadhawuhan mundur kaparingakên dhatêng kyai patih, sarta lajêng ingandikakakên sinau ulah praja, andhèrèk sarta angladosi kyai patih, lajêng kakarsakakên tumut angrêmbag prakawis, botên antawis lami katitik kasagêdanipun sarta sugih wiweka agêng kasujananipun, sang prabu sakalangkung pirêna ing galih lajêng kaangkat dados mantri anèm, botên lami kaangkat malih dados bupati tamping, wusana kaangkat dados nayakaning praja sarta kapacang dados jatukramanipun sang putri badhe kalampahan tumuntên, punapadene kagadhang badhe dados pamongipun sang putri bilih sampun jumênêng anggêntosi ingkang rama.

Gêntos kacariyos, kados sarêng lampahipun, Kyai Juragan Pôncawora sakesahe anakipun Jaka Erawana tanpa pamit, lajêng angangin-angin lami botên pikantuk pawartos, wusana [wusa...]

--- 191 ---

[...na] angsal kabar têrang kesah ngadêgi sayêmbara pamulyaning gêrah dhatêng nagari Marutamanda, kyai juragan asrêp ing manah sarta angajêng-ajêng sagêda angêntasi damêl, awit Jaka Erawana putus ing ngèlmi padhukunan, kyai juragan asantun cipta, manah anakipun èstri Rara Erawati, sampun diwasa dèrèng wontên pasanganipun ingkang panuju ing manah, lajêng pirêmbagan kalihan semahipun Nyai Juragan Pôncawati, têmbungipun:

Bokne: Wis lawas bocahku tukon Jaka Bayu kang wis dak mardikakake sarta kang banjur dak kanthi dadi kondhangku laku among dagang, katitik katêmênane sarta akèh kapintêranèh^[31] malah kêrêp amaoni karêpku kang kinira bakal tumiba ing pituna, tak nyatakake apa panêmune: bênêr, upama dak sidakna aku tumiba ing luput, mulane bangêt pitayaku sarta banjur tak pasrahi bangbang alum-aluming [a...]

--- 192 ---

[...lum-aluming] padagangan, aku mung kari nampani pratelan bae, kèh sathithiking dhuwitku kang wis tumindak, utawa kang durung tumindak, tuwin kang pancèn ora bisa tumindak kudu malêbu ing celengan, dene kang isih tumindak cundhuk lan kèh sathithiking barange, gunggungane tikêl lan kang wis kalakon, kasugihaku wis kêna ingaran tanpa wilangan. Ana kang agawe eraming atiku manèh, Jaka Bayu iku sêpi marang pamrih lan ora dhêmên marang dhuwit, dak wèhi dhuwit sèwu wang mas dibalèkake, sajêgku urip lagi tumon iki wong ora dhêmên marang dhuwit. Sarèhning Jaka Bayu iku rupane bagus, kalakuane bêcik, kandhane anaking juragan gêdhe, wis akèh labête marang aku, karêpku arêp tak pèk mantu dhewe, mungguh karêpmu kêpriye.

Sadèrèngipun kula amrayogèkakên dhatêng karsa sampeyan punika. Kula apratela rumiyin, [rumiyi...]

--- 193 ---

[...n,] kula sampun nate pranggulan sapisan kalihan Jaka Bayu nuju anjênêngi tiyang ngudhunakên soga tingi saking gudhang, kula pitakèni gita lajêng andhodhok, pitêmbunganipun alus andhap asor ngrêsêpakên manah. Kula inggih amastani warninipun sae, pantês dados lakinipun putra sampeyan pun êbèng, nanging mênggahing salira sampeyan punapa badhe botên angsal pocapan awon mupu tiyang tumbasan, katomah têmên putra sampeyan botên pajêng laki, môngka sayêktosipun pintên-pintên ingkang sami nakèkakên, anaking sudagar sugih-sugih tuwin anaking priyantun sami sampeyan tampik, dalah putraning punggawa inggih sampeyan tampik ugi, glèthèk pêthèlipun napung^[32] mupu lare tumbasan, ingkang makatên punika punapa botên kenging panyakrabawa pun êbèng lampah awon.

--- 194 ---

Kang mangkono iku wis dak sumurupi, ananing mungguhing aku ora duwe sumêlang pisan-pisan, lan ora gigrig kataman ing ujar ala kang dudu saka panggaweku, mangkono manèh mungguh yêktining kawruh bêcik iku ora têdhas ing ala, karodene manèh bêcik mupu wong tukon kang ana ajine tinimbang milala anaking priyayi kang tanpa aji.

Kula inggih andhèrèk sakarsa sampeyan, namung sok sampuna matur, dene ing batos kula pancèn amrayogèkakên karsa sampeyan wau, kalihdene malih mênggahing tiyang èstri bingah anglampahi kirang sandhang kirang têdha anggêripun kalihan ingkang jalêr tinimbang ingênjong-ênjong nanging kinamaru, sampun malih botên kêkirangan sandhang têdha botên kinamaru botêna sangsaya bingah punika dede timbangipun, istingangkah putra sampeyan pun êbèng malah badhe amisesa dhatêng ingkang jalêr, awit laki [la...]

--- 195 ---

[...ki] angsal lare tumbasan.

O, aja duwe cipta mêngkono bokne, gêdhene kêprungu marang anakmu si êbèng amêmurung laku kautaman, iku dudu kudangaku yèn anak wadon misesa marang kang lanang, wajibing wadon mung kudu bêkti marang laki, yèn ora mêngkono sok ora bêcik dadine, mulane akèh wong wadon laki pindho ping têlu saka pawitan wani marang wong lanang. Karodene manèh bakal mantumu iku têtela dudu wong sabarangan, malah kiraku isih têdhaking kusuma rêmbêsing madu, katitik saka solah bawa muna-muni, bagus alus sarta sêpi marang pamrih tajêm polatane dene durunge kawadaka mung saka durung ana mangsane kawêdhar bae, rupane isih ginawe wadi. Ing mêngko kowe nuli tata-tataa sasaput prantine wong arêp mêmantu, tak arah tumuline kalakon, nanging sarate aja kuciwa ing sêmu [sê...]

--- 196 ---

[...mu] Jaka Bayu arêp dak tari dhisik gêlême nglakoni utawa ora, karodene anakmu si êbèng konên angladèkake pawohan yèn Jaka Bayu wis ana ing ngarêpku.

Nyai juragan mundur saking ngajêngan lajêng anjujug ing paningrat panggenanipun nyêrat Rara Erawati, sarwi wicantên, êbèng dene wis sore têka isih ambathik.

Kantun sakêdhik êmbok, kêtanggêlan mênawi botên dipun rampungakên pisan.

Biyang: sesuk apa ora kêna manèh, tak jungkati mrenea, dene nganti mruwun ora kambon lênga.

Dhasar inggih kala wau siyang kula mêntas kramas, dèrèng lisahan.

Layak. Bok Sombro jupukna cêncêman lênga ing brêsihan kae.

--- 197 ---

Inggih, punika.

Yèn dokoki jêruk purut, kowe kuwi kakehan.

Rara Erawati lajêng dipun sêrati, remanipun angandhan-andhan kados wudharing sêkar bakung, mawur kenging samirana, sinomipun ngarompyoh pindha lunging pakis, lajêng dipun gêlung dhatêng nyai juragan, sarta lajêng dipun kèn santun pangangge, bilih sampun, dipun undang bapakipun dhatêng pringgitan angladosna pawohan, Rara Erawati anggraita yèn badhe dipun tontoni ing tiyang, ananging sintên ingkang badhe nontoni, Rara Erawati dèrèng kamirêngan, Rara Erawati lantip ing panggraita botên purun ngadi busana, ngangge tapih bathik bolurambat sampun masêm, kêmbên rintik kêthelan. Rasukan sêmbagi pêthak wêdalan ing Kusta, namung ngangge supe kêkalih, supe suwasa mulya ing dariji panuduh têngên, supe mirah dalima ing jênthik kiwa, [ki...]

--- 198 ---

[...wa,] sêngkang padintênan dhapur sêkar sataman sêling mirah intênipun barleyan alit-alit, gosokaning sarawèdi ing Indhu kantun lasipun kemawon, sanadyan intênipun alit-alit sunaripun kados srêngenge ingkang sawêg mungup saking tancêbing langit, godhohing kuping miyar-miyar kados pradapa, tansah adamêl ebahing sêngkang pindha lintang liwêran angubêngi wadana ingkang sawang rêmbulan, botên kacôndra sampurnaning warninipun Rara Erawati, lajêng kèrid ing rena mêdal dhatêng paringgitan marêk ing yayahipun.

Kyai juragan sapêngkêripun ingkang èstri nyai juragan, ngundang Jaka Bayu sarta sampun dhatêng wontên ing ngajêngipun, pangintênipun Jaka Bayu botên sanès namung badhe dipun jak ginêman padamêlan kados sabên-sabênipun, mila nyudhiyakakên sêrat-sêrat petangan, kyai juragan sumêrêp mèsêm sarwi [sar...]

--- 199 ---

[...wi] wicantên: tak undang ora anggarap pagawean, arêp tak jak rêmbugan seje. Aku kok durung tau takon umurmu. Apa wis ana rongpuluh taun.

Sampun, sawêg lumampah, têtêpipun kalih dasa taksih kirang wolung wulan.

Lagi sangalasane, punjul patang sasi. Karo adhimu si bèng kacèk akèh, umure lagi nêmbêlas lumaku. Wontên ingkang karaos manahipun Jaka Bayu saupami katantun kapêndhêt mantu kaangsalakên anakipun èstri ingkang kapamèrakên wau: gèk kadospundi polahipun, purun: dede kajêngipun, ingatasipun putraning ratu angsal anaking sudagar: nistha sangêt, wah dèrèng mêsthi ayu, botên purun, ajrih dening kawisesa, salêbêting manah tobat dhatêng ingkang rama anggènipun kamipurun nyulayani karsanipun, sawêg manah manah [ma...]

--- 200 ---

[...nah] badhe wangsulanipun, kasêlak dipun wicantêni malih.

Yèn wong lanang wis umur 20 taun iku wis wayahe rabi, ingatase kowe apa durung duwe niyat rabi.

Manah kula taksih têbih ingkang makatên, taksih rêmên lamban, awit pintên-pintên rêribêd ingkang tumuwuh saking manahing èstri, prasasat juru panggodha ingkang botên wontên sampun-sampunipun. Sawêg dumugi samantên wangsulanipun Jaka Bayu kasaru dhatêngipun nyai juragan kalihan Rara Erawati ambêkta lancang pakinangan, sakêdhap Jaka Bayu pagut tingal kalihan Rara Erawati, Jaka Bayu kumêsar kados wontên calèrèt ingkang ngrumiyini santêring ungêlipun balêdhèg, angartika salêbêting manah, dubilah wewe, jawane calèrèt tanpa balêdhèg, upama balêdhèg: apa arêp nyambêr aku, hêm, rak mati sampyuh [sa...]

--- 201 ---

[...mpyuh] athik ana wong ayu kaya mêngkono iku cikbèn apa, pêrlune rak mung agawe edaning wong bae, kok ana liyane manèh: ora, sarèhning aku uwong iya kudu kalêbu ing edan uga.

Kyai juragan awas ningali yèn Jaka Bayu kenging sambanging wanodya: linglung dadakan. Kyai juragan asrêp manahipun, kadugèn ingkang sinêdya.

Rara Erawati sasampunipun angladosakên lancang pakinangan, lajêng wangsul malêbêt ing griya, lampahipun amucang kanginan sarwi nolih-nolih amaoni pucuking kasêmêkan kalingkab dening sumiliring angin.

Jaka Bayu kados pêcat nyawanipun tinilar calèrèt gombèl nyulinga, ringas polatanipun, supe wontên ngajêngipun kyai sudagar, rêngêng-rêngêng ngantos kawêdal:

Mijil

mijil saking suyasa tan aris / byar katon cumlorot [cumlo...]

--- 202 ---

[...rot] / sapa wonge ingkang nora kagèt / nadyan sira jêjanggan wêwasi / kang kulinèng ardi / unggyaning asamun //

mung mêmangan brêbêkan kaywaking / kalamun tumonton / wurung samadi sida angame / anon cintranta sang kadi Ratih / aja ingkang kadi / lumrah lir wandèngsun //

yêkti kadadak dadi dalêming / malah angêcêmong / dhuh tulungên dasihira anggèr / usadanana kincanging alis / mung iku kang dadi / pamurunging lampus //

Kyai juragan wicantên sarwi gumujêng, kowe kok baud ngrêrêpi/: Bayu.

Jaka Bayu kagèt, èngêt yèn wontên salêbêtipun kunjana kingkin, kèndêl anggènipun ngrêrêpi ambarêbêl mêdal luh.

Kyai juragan adamêl bingahing manah: wicantên jalomprongan: Bayu, mulane kowe tak undang mrene arêp dak jak rêmbugan bab gonku arêp duwe

--- 203 ---

gawe mantu.

Sintên ingkang badhe kaêntas sarèhning putra sampeyan Jaka Erawana kesah angadêgi sayêmbara pamulyaning gêrah dhatêng ing nagari Marutamanda, dèrèng kinantên antukipun.

Dudu Jaka Erawana kang arêp tak êntas, adhimu Rara Erawati.

Pikantuk ing pundi.

Durung karuwan, mung arêp tak tubruk-tubrukake bae, anggêre babag karo umure, wong bocah wis akir balèg.

Sampun pintên ta: umuripun.

Nêmbêlas taun lumaku.

Dene kok sawêk umur nêmbêlas taun, kasêsa-sêsa ingkang dipun kasêsani punapa. Bok kapadosakên jodho ingkang prayogi, sampun dipun tubruk-tubrukakên makatên, mêsakakên ingkang nglampahi. [nglampah...]

--- 204 ---

[...i.]

Olèhku arêp nubruk-nubrukake mau saking wudhune, ora ana kang nakokake, ayake saka kiwaning rupane iku.

Môngsa botên wontên ingkang nakèkakên, kula mirêng pintên-pintên ingkang sami ngêbun-êbun enjing anjêjawah sontên, panjênêngan sampeyan botên kaparêng.

Bênêr, olèhku nampik iku mung andhisiki laku bae, ora wurung adhimu yèn ditontoni bakal tinampik.

Sabap punapa dipun tampik.

Sabab ala rupane, wagu tênagane, kiwa polatane.

Ingkang criyos sintên.

Aku kiyi.

Mênawi kula mastani botên makatên, dados kosok-wangsul. [ko...]

--- 205 ---

[...sok-wangsul.] Lha wong sing ngarani kowe: sadulure. Pancène arêp tak pacangake kowe, barêng kowe lumuh rabi dadi mung têtêp dadia sadulurmu bae.

Anggèn kula matur lumuh wau rak namung saupami kemawon, atur gêgujêngan, botên sayêktosan.

E, kajaba ta yèn saiki kowe nganggo têmbung: upama.

Kacariyos Jaka Bayu sampun kapacangakên angsal Rara Erawati, sarta sampun katamtokakên dintên tanggal wulanipun anggènipun badhe ambawahi, kyai juragan, lajêng anêdah sadhèrèkipun anèm, nama Bagus Bisaka dipun kèngkèn nusul Jaka Erawana dhatêng nagari Marutamanda ngundang mantuk sakêdhap anênggani pikramènipun Rara Erawati, Bagus Bisaka lajêng pradandosan namung ambêkta rencang sakawan, sarta [sar...]

--- 206 ---

[...ta] lajêng babar layar lêpas lampahipun, tumuntên Jaka Bayu dipun kèngkèn mranata prakawis padagangan dhatêng liyan nagari salêbêtipun badhe gadhah damêl: kèndêl, sarta nyuruhi dhatêng mitranipun para sudagar agêng-agêng dipun purih sami dhatêng anjênêngi pikramèn, Jaka Bayu ugi lajêng apradandosan lajêng mangkat babar layar lêpas lampahipun.

Kerkenanipun^[33] kyai juragan, Bagus Bisaka cinêndhak: sampun dumugi ing nagari Marutamanda sarta sampun angsal sêsêrêpan yèn Jaka Erawana angsal damêl anggènipun ngadêgi sayêmbara pamulyaning gêrah sarta sampun angsal ganjaran kakulawisudha dados punggawa agêng apangkat adipati saha kapacang badhe dados êmbananipun sang putri ingkang binadhe raja, sangêt ing bingahipun, Bagus Bisaka lajêng lampahipun kandhêg ing regol, canthèl atur dhatêng abdi ingkang saos, kauningan lajêng katimbalan, [katimba...]

--- 207 ---

[...lan,] sang adipati botên pandung dhatêng ingkang paman bagus Bisaka enggal binagèkakên kalayan taklim, Bagus Bisaka sampun sumêrêp ing kaluhuranipun ingkang putra, sakalangkung angaosi sarta lajêng matur sarèh ingutus ingkang rama, sang adipati kumênyut ing galih kèngêtan dhatêng ingkang rama ibu sarta ingkang sadhèrèk, pangandikanin:^[34] paman, kula botên supe dhatêng raka ijêngandika kyai yèn kamulyan kula samantên punika atas dede kaskaya kula piyambak, sadaya-sadaya taksih saking brêkahipun raka ijêngandika kyai, sarta kula botên supe anggèn kula dipun juju kados pêksi dipun kêmpit kados wade pinrêtêk ing piwulang warni-warni pintên-pintên guru kula ingkang bayaranipun kathah, punika saking raka ijêngandika kyai sadaya, mila kula katimbalan mantuk supados anjênêngi pikramènipun sadhèrèk kula: amêsthi botên kula awratakên, sanadyan [sanadya...]

--- 208 ---

[...n] kula sampun apangkat agêng, ananging botên badhe ngalitakên kaluhuranipun têtiyang sêpuh kula, nanging kula kêdah nyuwun lilahipun sang prabu rumiyin, sarta mranata prakawis ingkang kula bêbahi nindakakên salêbêtipun kula kêkesahan.

Adipati Erawana sampun saos unjuk nyuwun lilah tuwi têtiyang sêpuhipun, amargi sampun lami botên kapanggih, ngiras pantês badhe anjênêngi pikramèning sadhèrèkipun èstri, laminipun kaangkah namung sawulan, dhawuhipun sang prabu sampun kaparêng sarta botên kalilan langkung saking sawulan, sang adipati lajêng apradandosan, ambêkta rajakaputrèn sarta barang raja pèni badhe pasumbangipun dhatêng ingkang sadhèrèk, sarta karsanipun lampah lêlancaran namung ambêkta abdi sacêkapipun, botên bêkta prajurit sinêlir, kagalih makèwêdi bilih wontên griyanipun ingkang rama, sarêng sampun samêkta lajêng

--- 209 ---

bidhal babar layar lêpas lampahipun, sarêng pikantuk tigang dintên dumugi tikunganing sagantên Indhu wanci dalu kapapag baita bajag, kapitaning baita enggal angingêrakên lampah badhe nyimpangi, ananging kawon rikat, para bajag sampun nyakêti baita sarta lajêng sami naracag natasi tangsul, wontên ingkang ngrayah barang sawênèh amêmêjahi tiyang, tiyang sabaita apuyêngan, botên sagêd kêkiwul pangrampasing bajag, baita katarik ngantos dumugi pinggiring rêdi ingkang ngongkang sagantên, inggih punika padununganing bajag ingkang ambêbegal, botên dangu bajag ing dharatan ambyuk dhatêng baita angrêrayah sarta anyêpêngi tiyang lajêng kabêsta kainggahakên ing dharat, sang adipati winayungyung baitanipun lajêng dipun kèrêmakên. Sang adipati sarencangipun lajêng kalêbêtakên ing guwa pakunjaran, ing ngriku kathah panunggilanipun tiyang pasakitan, ugi panunggilanipun [panunggi...]

--- 210 ---

[...lanipun] tiyang lêlayaran dipun begal, punika dipun sadèni saking sakêdhik, makatên pandamêlan bajag ing pulo suwung.

Gêntos kacariyos lampahipun Jaka Bayu sarencangipun awaking baita ambêkta pisungsung angsal-angsal sarta barang dêdagangan sawatawis, angulêm-ulêmi dhatêng para juragan ing liyan nagari, lampahipun ugi kabegal ing bajag, botên sanès kados lêlampahanipun Adipati Erawana, lajêng kalêbêtakên ing guwa pakunjaran sarencangipun, Jaka Bayu sampun nate angraosakên kasangsaran salêbêtipun wontên tanganing bajag, anglês salêbêting manah namung pasrah dhatêng ingkang damêl gêsang, sarta nêtah dhatêng sariranipun anggènipun kamipurun nyulayani karsanipun ingkang rama satêmah nandhang papa cintraka rambah-rambah sarta dèrèng angsal pangapura, tobat salêbêting manah, bilih sagêd luwar saking sangsara namung badha^[35]

--- 211 ---

miturut ing sapangrèhipun ingkang rama, sampun ingkang dhumawah ing sakit, sanadyan dumugia ing pêjah badhe dipun lampahi kalayan eklasing manah.

Kacariyos salêbêting guwa pakunjaran, antawis wontên tiyang sèwu dipun cadhong sêkul gabah arang ulamipun gêrèh, sabên dintên suda wêwah, ingkang kawêdalakên lajêng kasade dhatêng ing tanah-tanah, makatên pandamêlipun bajag ing pulo suwung.

Kacariyos Jaka Erawana wontên salêbêting kunjaran angrumiyini lêbêtipun Jaka Bayu botên lirip manahipun, pados kanthi ingkang purun sabaya pêjah kadugi dipun jak anjêbol pakunjaran, ananging dèrèng angsal kônca ingkang kenging pinitados, sadaya tanpa budi, purunipun muta tuli tanpa wêweka sarta tanpa kawruh ing kaprawiran, kagèt sumêrêp Jaka Bayu kalêbêt ing kunjaran, lajêng dipun cêlaki sarta dipun rangkul, têmbungipun: adhi sampeyan [sa...]

--- 212 ---

[...mpeyan] kabilaèn kados kula.

Jaka Bayu gêntos angrangkul, kakang Erawana sadhèrèk kula jalêr, kula sampun kaping kalih punika kalêbêt ing kunjaran ngriki, ananging ingkang rumiyin lajêng kalêbêtakên ing romah sakit amargi saking sakit, sarêng sampun saras lajêng kasade dhatêng rama ijêngandika kyai juragan.

Adhi: sampeyan punapa botên gadhah akal oncat saking panganiayanipun bajag, dene kalangkungan sampeyan petang among dagang tangguh tuna bathi anggêgirisi, rama ijêngandika kyai tansah angalêm, rumaos kawon kalihan sampeyan.

Kados sanès êmpanipun kasagêdan kula wontên ing papan ngriki. Kula inggih sinau ulah prang, piwulanging guru tumplak sadaya, ananging kala samantên manah kula kirang majêng dhapur botên kalêbêt.

--- 213 ---

Sok makatêna akal ingkang sagêd oncat saking: ngriki botên gadhah.

Inggih makatên, ananging sarèhning sapunika kêpêksa kêdah gadhah akal pamalês dhatêng panganiaya ingkang anggêgirisi punika sumôngga mangke samangsanipun rangsum dhatêng lajêng sami ngamuk kemawon.

Punika taksih kasar, kajawi botên mêsthi sagêd mênang, saking kawon bagas kawon samêkta, kula sampeyan namung tangan thok, wah dèrèng sabiyantu kalihan têtiyang punika sadaya, tiwas rame botên sagêd kalampahan niyatipun. Kajêng kula sapunika badhe miluta manahipun têtiyang salêbêting kunjaran punika sadaya, kula jak ambobol kunjara sarta lajêng minggat dhatêng ing wana, wontên ing panggenan bawera kula badhe botên kirang akal, sarta botên wêgah mêngsah kalihan bajag musibat punika.

Kula sakalangkung amrayogèkakên kakang, mugi [mu...]

--- 214 ---

[...gi] lajêng sampeyan lêksanani kajêng sampeyan punika. Kacariyos Jaka Erawana lajêng angêngipuk manahipun têtiyang kunjaran, awit saking manis sarta sagêdipun, têtiyang sakunjaran sami kèlu sadaya, wiwit ing dintên wau lajêng ambobol kunjara kaprênah pipinipun kori bêbutulan, kamanah têmbusipun kalihan petangan ngèlmu bumi, ingkang kadamêl pirantos ambobol bujadan èsèl kori pakiwan, sabên wancinipun rangsum dhatêng panyambutipun damêl kèndêl, tatuning babahan katutup ing gêlaran, sarêng sampun pikantuk wolung dintên: butul, Jaka Erawana mêdal rumiyin, nitik panggenan ingkang badhe kapurugan, sadaya wana glêdhêgan, botên wontên padhusunan ingkang katingal, ingkang kathah namung tiyang pawanan sami manggèn ing èrèng-èrèng rêdi tuwin wontên ing lêlêbak ingkang wontên lèpènipun, Jaka Erawana bingah salêbêting manah

--- 215 ---

kadugèn ingkang dipun kajêngakên badhe malês dhatêng panganiayanipun bajag. Jaka Erawana enggal wangsul kapanggih Jaka Bayu mirêmbag badhe losipun, kaangkah mangke bangun enjing, sarêng sampun samêkta lajêng bidhal kêbut tiyang sakunjaran, lajêng malêbêt ing wana sacêlaking rêdi Brama, wana punika botên wontên têtuwuhanipun kajêng agêng, namung kathah têtuwuhanipun gadhung walur tuwin wi wana, punika ingkang dipun pilih dening Jaka Erawana kamanah sagêd nyambung umur kangge gajuling têdha salêbêtipun kasangsara. Ing wanci enjing konanganipun dhatêng bajag, yèn pasakitan sakunjara sami anjêbol miruda dhatêng wana, ananging para bajag ayêm kemawon, botên purun nututi, awit botên sande têtiyang wau badhe sami wangsul piyambak-piyambak saking satunggal-satunggal, utawi garubyugan, amargi saking kaluwèn botên sagêd nêdha wontên ing

--- 216 ---

wana, punika sampun dados adatipun makatên, sabên wontên pasakitan miruda botên antawis dintên, inggih wangsul piyambak saking kaluwèn.

Kacariyos Jaka Erawana lêpas budinipun, sagêd damêl tosan sarta lajêng damêl pirantosing among tani, kudhi pacul, garu waluku sasaminipun. Rencangipun lajêng kabage tiga, sabagean damêl griya pondhokan, sabageanipun ambubak wana ingkang kakintên kenging kaoncoran toya lèpèn, sabageanipun malih pados têdha karowodan gadhung walur uwi sapanunggilanipun, sarta wowohan, kasambi ambêbêdhag buron wana. Pikantukipun katêdha waradin, amargi saking sayuk sarta lajêng dados lantèh botên nêdha rijêki, malah sami kuwat-kuwat, sasampunipun siti malumah lajêng dipun tanêmi gaga utawi jagung, ingkang koncoran toya katanêman pantun, kasêrêg utawi kagadhu sawênèh [sawê...]

--- 217 ---

[...nèh] tadhahan, pikantukipun wiji saking pitulunganipun tiyang pawanan sarta lajêng sami dados mitra sae, pawêdalipun kaklêmpakakên ngantos pintên-pintên lumbung dados kasugihan agêng saupami kasadea, Jaka Erawana rosa budinipun, botên kèndêl samantên, sanadyan sampun sugih têdha dèrèng marêm bilih dèrèng malês dhatêng panganiayanipun bajag, lajêng pirêmbagan kalihan Jaka Bayu, têmbungipun: Adhi ing mangke sampun kadugèn niyat kula angêrèh tiyang samantên kathahipun sami manut miturut sapangrèh kula sarta sami nganggêp bêndara dhatêng kula: sampeyan, sapunika kajêng kula sampeyan kula dadosakên ratu, kula ingkang dados patih.

Jaka Bayu gumujêng, kajêng sampeyan punika harak dipun gêgujêng ing lare, ratu punika botên gampil, kêdah mêrta sami abôndha bandhu sarta sugih bala sugih dêdamêling pêrang, môngka dêdamêl sampeyan [sa...]

--- 218 ---

[...mpeyan] namung arit.

Mèmpêr, amargi sampeyan dèrèng sumêrêp kadibyan kula, mênawi sampun mêdal bêdhat kula angêjur rêdi Brama punika kula sagêd, dene dêdamêling pêrang punika pakartining lare alit, sakêdhap kula sagêd angwontênakên.

Saya anggumujêngakên umuk sampeyan punika, tiyang sagêd pitados namung wontên salêbêting supêna.

E, sampun makatên adhi, èngêta yèn ebahing baita namung saking wêlah, kasoring pujôngga namung dipun dumuk lêpating têmbungipun sagatra, tumpêsing wadya namung lêpat ubênging pêdhangipun senapati, ewadene awonipun gêlar dene yêkti, kula badhe ngatingalakên kagunan kula nyithak dêdamêling prang kalayan jênangan sela.

O sadulurku, kula kasupèn yèn wontênipun pirantosing [pi...]

--- 219 ---

[...rantosing] among tani saking kagunan sampeyan, ing mangke kula pitados, ananging sabab punapa kula ingkang sampeyan angkat badhe dados ratu, botên sampeyan piyambak, awit ingkang kangelan sarta ingkang gadhah akal inggih sampeyan piyambak.

Awit saking pitaken sampeyan sêpêning kamelikan kula dados ratu wontên ing ngriki punika kula kapêksa cariyos ing bab lêlampahan kula anggèn kula ngadêgi sayêmbara pamulyaning gêrah.

Jaka Erawana lajêng nyariyosakên lêlampahanipun miwiti malah amêkasi. Mênggah jumênêng kula adipati kapacang dados êmbanipun sang putri ingkang binadhe raja, amargi putranipun sang prabu ingkang nama Radèn Prakêmpa lumuh dhatêng karaton, rêmên lampah among dagang, malah sampun kawrêtos seda kabegal ing bajag, lajêng wontên wrêtos malih

--- 220 ---

botên seda: kasade dening bajag dhatêng nagari Ngindhu, dados sapunika Sang Pangeran Prakêmpa dados tiyang tumbasan, sang prabu badhe tindak angulari piyambak, kacandhêt putranipun putri gêrah kadamêl sayêmbara, inggih kados ingkang kula aturakên wau.

Sang pangeran lajêng angrangkul dhatêng Jaka Erawana sarwi tinangisan, lajêng ngandika botên krama, kang aran Prakêmpa iku satêmêne aku, kalingane kowe bakal dadi ipeku garwane kakang êmbok, aku bungah bangêt, dene bakal duwe ipe pinunjul ing budi, dene sapungkurmu ngadêgi sayêmbara karsane kyai aku arêp didhaupake karo sadulurmu wadon, aku uga wis parêng sarta aku wis nyumurupi citrane kadangmu andadèkake rudahing atiku ngênglêng tumêka saiki, bakal dhaupku mung ngêntèni têkamu sarta têkaku saka mranata padagangan, [padaganga...]

--- 221 ---

[...n,] ora ngira yèn kasêngkala dadi tawaning bajag sarta saiki manggon ing alas gêdhe.

Pangeran, kula botên nyana mênawi amanggih gusti kados sarira paduka sarta badhe dados ipe kula. Sumôngga sapunika sami midêr-midêr ing wana nitik sela ingkang kenging kajênang dados tosan. Sang pangeran kalihan Jaka Erawana anjajah salêbêting wana sukunipun rêdi Brama, kadhèrèkakên ing abdi sawatawis ingkang kapatah saba wana ambêbêdhag buron wana Jaka Erawana eram salêbêting manah dene wana glêdhêgan samantên wiyaripun tanpa thêthukulan kajêng lami, wontênipun namung kajêng enggal sadaya, sakêdhap Jaka Erawana sampun nyandhak lidipun, yèn wana punika amêsthi korugan ladhu dening pambalêdhosipun rêdi Brama, sarêng lampahipun saya nêngah manggih tosan gilig panjang tumancêp ing siti, dipun bêdhol angèl, Jaka Erawana inggih

--- 222 ---

lajêng sagêd nyandhak lidipun, yèn punika tosan pasangan balêdhèg ingkang wontên sanginggiling panggung utawi kadhaton, dados siti ingkang dipun idaki punika têlênging kadhaton korugan ladhu dening pambalêdhosipun rêdi Brama wau, lajêng matur dhatêng sang pangeran, gusti: wana punika amêsthi tilas kadhaton, katitik saking tosan pasangan balêdhèg punika, sarta saking têtuwuhan botên wontên ingkang têtuwuhan lami, sadaya têtuwuhan enggal, kajêng kula wana punika badhe kula bongkar saking dayaning balêdhèg damêlan, sokur namung kenging kagontor saking toya kawahing rêdi Brama kaêjogakên mriki.

Apa kowe bisa gawe balêdhèg, lan kapriye akalmu anggawa banyu saka gunung kokêjogake marang tanah ngare.

Baud sangêt kula bilih damêl balêdhèg, nanging barangipun [ba...]

--- 223 ---

[...rangipun] kathah ingkang risak. Dene angilèkakên toya saking rêdi saya gampil, namung mawi sarana talang tosan. Sapunika prayogi dipun nyatakakên kadhudhuk, yêktos lan botênipun atur kula wau, mênawi yêktos mangke kagalih malih, Jaka Erawana lajêng parentah dhatêng rencangipun andhudhuk panggenan punika, kalampahan kadhudhuk sawêg angsal sakaki sampun nanggor sela, lajêng dipun kèn kêndêl pandhudhukipun, Jaka Erawana maspaosakên pasang rakiting sela têtela yèn candhi kadhaton ing jaman kina. Jaka Erawana lajêng matur: gusti, panggenan punika sampun têtela yèn candhi kadhaton, sumôngga sami kondur dhatêng pakuwon, kula damêl gambar rumiyin, supados wontêna ancêr-ancêripun têtiyang ingkang kula patah badhe nyambut damêl. Sang pangeran lajêng kondur, Jaka Erawana lajêng dhatêng ing panyêratan ningali pêpêthan [pêpê...]

--- 224 ---

[...than] bumi, sakêdhap sampun mangrêtos lajêng adamêl gambar kawahipun rêdi Brama, toyanipun kajêbol kailèkakên dhatêng candhi kadhaton sarana talang tosan, sang pangeran pirêna ing galih ningali gambaripun, namung ing batos mêlang-mêlang mênawi lêpat petangipun, Jaka Erawana lajêng parentah wiwit nyambut damêl anjênang sela pintên-pintên èwu jèdhi, sarêng sampun apindha jênang lajêng dipun sokakên ing kowèn, garingipun sampun dados talang tosan, sabên rampung sacithakan: lajêng kapasang miturut gambar, sumèlèh ing talang mawi bantalan tosan, margi ingkang nglangkahi jurang mawi cagak tosan, botên wontên barang ingkang dipun pakèwêdi dening Jaka Erawana, sadaya pinanggih gampil, sang pangeran tansah gèdhèg-gèdhèg ningali kasagêdanipun Jaka Erawana, pantês dados ratu prajurit kinawasa, antawis namung sataun pandamêling talang tosan [to...]

--- 225 ---

[...san] sampun dumugi têlênging candhi kadhaton, ing ngriku dipun dèkèki têlih toya dipun kokop ususing pompa angin, sarêng dipun cakakên kumrawak sumêmbur kados dhawahing toya jawah mawa prahara, tumêmpuh ing ladhu kèrut dalah thêthukulanipun kèli dumugi ing jurang kados banjir bandhang ing môngsa kawolu, antawis dintên pucaking candhi kadhaton sampun katingal, lampahing pompa angin dipun angkah sampun ngantos adamêl risak, antawis sawulan ladhu ingkang ngêlêm nagari sampun têlas, candhi kadhaton katingal ngalela lajêng dipun rêsiki sarana sapu angin, samêndhang botên wontên rêrêgêdipun, kamar-kamaring kadhaton kapanggih sawidak botên wontên ingkang kothong, kêbak isi barang sadaya, kados ta: isi pirantosing pêrang sarta bêkakas dhahar sarwa salaka, ingkang saprangkat tilas agêmipun sang prabu, sarwa êmas, tuwin rajabrana agung, punapa

--- 226 ---

malih arta êmas saha arta salaka: kalih gêdhong, sang pangeran lêngêr-lêngêr botên sagêd ngandika, kamirahaning Pangeran botên kenging ginayuh ing manungsa, kala sariranipun kagungan rumaos rêmên yatra malah sirna gêmpang binêskup ing bajag, sarêng pratignya botên rêmên yatra kados dipun lulu kagunganipun yatra tumpuk angundhung-unthung.^[1]

Kacariyos wêwêngkoning kadhaton namung saêpal mubêng, bètèngipun sela grajèn taksih santosa, ing alun-alun sampun tinanêman waringin kêmbar, margi-margi sampun dipun gêsangakên, sinarisig ing sela tala, têpinipun katanêman pêthetan cêmara kasêling kênari, ing sisihipun asêm kasêling waringin, asri tiningalan, toya kawah ing rêdi Brama ingkang tinalang, têlihipun dados sagaran, lajêng kasudhèt-sudhèt, wontên ingkang mili dhatêng ing kadhaton, sawênèh dhatêng ing patamanan, dene ingkang kathah kapêcah-pêcah [kapê...]

--- 227 ---

[...cah-pêcah] mili wontên sakiwa têngêning margi mawi got pasangan sela grajèn, kangge siram margi, tiyangipun bêktan saking kunjaran, sampun kaprênahakên manggèn wontên saubênging kadhaton sajawining balowarti.

Jaka Erawana matur dhatêng sang pangeran, gusti: sarèhning panyambut damêl kula nama sampun rampung, sarta sampun têtela manggih kabêgjan agêng, panjênêngan paduka saèstu kula jumênêngakên ratu, inggih angratoni tiyang samantên punika, saha kêdah santun jêjuluk sakarsa paduka.

Iya kakang, aku mung nurut apa sapangrèhmu bae, gonku jumênêng ratu mung sadrêma kawisesaa marang kowe, mulane kowe kang dak karsakake dadi pêpatih, dene ing têmbe gampang yèn kowe wis dhaup karo kakang êmbok angêmbani jumênênge ratu ana ing Marutamanda, aku golèk liru patih

--- 228 ---

liya, awit aku wis lila karaton ing Marutamanda kadarbe marang kakang êmbok, kaya pratignyaku kang wis kawêtu.

Gusti: kula namung andhèrèk, punapa karsa paduka badhe kula lampahi kalayan têmên-têmên, sanadyan kula sagêd anjara langit, inggih taksih èngêt ing alit kula.

Jaka Erawana sampun kawêling badhe santune jêjulukipun sang pangeran, ing dintên Soma Manis, sang pangeran lênggah sinewaka wontên ing pagêlaran, pinarak ing dhampar gadhing: Jaka Erawana sumiwi wontên ing kiwanipun, têtiyang bêktan saking kunjaran pêpak andhèr sami sowan, Jaka Erawana ngadêg saking palênghan^[2] sarta wicantên sêru: hèh mitraku kang padha ana ing pasewakan iki kabèh, sumurupa yèn Jaka Bayu iku satêmêne gustimu dhewe, Sang Pangeran Prakêmpa putrane Sang Prabu Timur kang misuwur ing jagad, ing mêngko karsane sang pangeran, kalawan pangangkatku: jumênêng nata ana ing pulo suwung ajêjuluk Prabu Wrêstibajra,

--- 229 ---

sapa kang ora ngèstokake têkakna karêpmu aku kang nadhahi. Têtiyang sapanangkilan sami saur pêksi sarta bingah ing manah jumênêngipun Sang Prabu Wrêstibajra, dene ngawula dhatêng gustinipun lami. Sang prabu lajêng angandika, hèh bocah ingsun kabèh saka karsaningsun, ing samêngko kakang Erawana ingsun kulawisudha ingsun junjung saka ing ngisor ingsun sêngkakake ing ngaluhur, ingsun dadèkake pêpatih ingsun, kaarana: Adipati Bajrarumung, sarta ingsun pasrahi bangbang alum-aluming praja ing Candhipêndhêm, para kawula sami saur pêksi malih, sarta sakalangkung mangayubagya ing karsanipun sang prabu, tumuntên bibaran ingkang sami nangkil, ing antawis dintên sang prabu sampun sarêmbag kalihan radèn apatih angulawisudha para dasih kapangkat saundha sabilik-bilik, misuwur adêging karaton mirah sandhang mirah têdha, têtiyang pawanan ambyuk sami dhatêng nagari, malah kathah ingkang sami katrêm tumut gêgriya wontên [wontê...]

--- 230 ---

[...n] nagari. Tumuntên radèn apatih yasa prajurit gagalan, winulang ulah prang, sabên dintên dipun galadhi, botên antawis lami para prajurit wau sampun sami linangkung kasagêdanipun, sarta sampun pinangkat pangkat kalênggahanipun. Radèn apatih botên supe anggènipun badhe ngrisak para bajag, lajêng utusan prajurit sêsêliran, nukup para bajag, nanging botên kalilan amêjahi, namung kadhawahan nyêpêngi kemawon, para prajurit sêsêliran sagolongan satus salawe enggal anglêksanani dhawuh bidhal dhatêng padununganipun para bajag, ing sukuning ardi ingkang ngongkang sagantên, dhatênging prajurit dumrojog tanpa larapan, lajêng ngiwut anyênyêpêngi sasat andêkêpi cêcindhil, para bajag bingung abilulungan, tambuh-tambuh ingkang dipun ungsi, pintên-pintên atus bajag ingkang dipun cêpêngi sami binêstanan sadaya, sarta lajêng kabêkta dhatêng nagari. [naga...]

--- 231 ---

[...ri.] Sampun katur kauningan radèn apatih, sangêt ing pirêna saha lêganing galihipun, dhawuhipun: para bajag ingandikakakên anglajêngakên dhatêng ing wana yasa^[3] kalêbêtakên ing kunjaran, ing ngriku sampun kasudhiyanan têdha nyêkapi, para bajag botên dipun pundhut pêjah gêsangipun, utawi botên dipun pundhut pitobatipun, namung dipun sumêrêpakên ing padamêlan sae, sami kapêksa ingandikakakên lampah among tani anggaru maluku sabin, tuwin ambrujul bubakan wana punapadene macul pêpunthuk, utawi anggêmpuri pêpèrèng murih waradin, tumandangipun kalayan dipun jênêngi ing prajurit, mênawi wontên bajag ingkang lêleda utawi botên purun nyambut damêl, lajêng ingandikakakên mêjahi ngênggèn kasumêrêpana para bajag kancanipun nyambut damêl. Para bajag sajêgipun gêsang botên nate nyambut damêl among tani, ing mangke

--- 232 ---

pinêksa angolah siti, sakalangkung kawrat^[4] raosing manahipun, bingah anglampahi ukuman sanès ingkang nglangkungi saking punika, anggêripun botên kêkênthang kêpanasên amêgap-mêgap sabên dintên, sarêng wontên ingkang lêleda utawi mopo ing padamêlan lajêng kairas dipun sênjata sirahipun, andadosakên girising manahipun para bajag ingkang kantun, sawêg angsal pêpêjah kêkalih ingkang kantun lajêng sae sadaya botên wontên ingkang tampik padamêlan, sawêg dipun ingêtakên kemawon sampun tumandang ing damêl kalayan tumêmên, mênggah wiwitipun nyambut damêl jam pitu enjing sasampunipun nêdha sarapan sarta ngombe wedang, bibaripun pukul sawêlas, lajêng nêdha cadhong siyang sêkul gabah arang jangan bêning sambêl lethok, ulam balur, suprandosipun panêdhanipun cekoh, jam tiga kaêtrapakên padamêlan malih jam gangsal bibar lajêng nêdha malih, jam [ja...]

--- 233 ---

[...m] wolu sampun sami tilêm ngalisêg, enjing sawêg tangi cawisanipun sampun sudhiya sarta lajêng dipun cakakên ing padamêlan malih makatên salajêngipun, botên antawis lami lajêng sami matuh wêkêl-wêkêl ngungkuli tiyang tani, sasampunipun siti malumah lajêng dipun tanêmi pantun, gaga, jagung, canthèl, kênthang sapanunggilanipun, sarêng sampun wanci sêpuh kadhawahan mêndhêti sarta lajêng kadhawahan numpuk wontên ing gudhang agêng salêbêting kunjara, sawêg angsal kalih môngsa, gudhang agêng mèh bêntêt, bajag tani botên mangrêtos karsaning nagari dene pamêdaling sabin namung dipun tumpuk kemawon, kacariyos bojoning bajag kathah ingkang sami ngêtutakên dhatêng nagari, nanging kaawisan botên kenging kapanggih kalihan ingkang jalêr, dados sami ngalambrang pados padamêlan wontên nagari sawênèh wangsul mantuk, tumuntên wontên dhawuh bojoning bajag tani kalilan kapanggih ingkang [ing...]

--- 234 ---

[...kang] jalêr, punika kados punapa ramenipun, tiyang èstri pintên-pintên èwu gumarubyug dhatêng ing kunjaran sami madosi bojonipun piyambak-piyambak, sarêng sampun tata kapanggih atêtangisan, pangagênging prajurit dhatêng ing kunjaran, angêdumakên kitir roning êtal kasêrat ing wali ing pinggir rinêngga ing sêsêkaran pari sawuli mawi ôngka urut kasêrat namanipun bajag tani satunggal-tunggal, sarta lajêng kadhawuhan yèn piyambakipun sadaya sami kalilan andarbèni wulu pamêdaling sabin ingkang katumpuk ing lumbung garapanipun piyambak-piyambak mawi kaangkanan urut cocog kalihan angkaning namanipun bajag tani satunggal-tunggal, sampun botên kenging winiraos bingahipun para bajag tani dene anggènipun kangelan ing salami-laminipun pamêdalipun ing dalêm sataun kaparingakên wêtah botên dipun êlong sakêdhik-kêdhika sarta lajêng sumêrêp yèn karsanipun [karsanipu...]

--- 235 ---

[...n] sang prabu namung amurih sae sarta mantunana lampah awon, para bajag tani lajêng kadhawuhan anglêstantunakên padamêlipun têtanèn anggarap bêngkokipun piyambak-piyambak, saha kaluwaran saking kunjara lajêng kadhawuhan gêgriya anyithaka wana kadamêl padhêkahan sasênêngipun, sarta sabên tiyang salawe semah: dipun dèkèki pangagêng satunggal, buyaring bajag tani saking pakunjaran manggèn ing sasênênge anggènipun adhêdhukuh piyambak-piyambak, sanalika katingal kados dhusun tiban. Adêging karaton ing pulo suwung misuwur ing ngamôncapraja, sarta sampun sami mirêng sirnaning bajag ingkang dêdunung ing rêdi ingkang ngongkang laut dening sang prabu ingkang jumênêng enggal, punapadene kawartos mirah sandhang mirah têdha, para kapila kados dipun byukakên sami dhatêng mardagang.

Sajumênêngipun sang prabu, radèn apatih ingandikakakên [ingandika...]

--- 236 ---

[...kakên] yasa anggêr-anggêring nagari, botên antawis lami sampun dados sarta lajêng kasaosakên konjuk, andadosakên parênging galihipun sang prabu, sarta lajêng ingandikakakên, anglimrahakên, suraosipun kados ing ngandhap punika:

Panjênênganingsun Prabu Wrêstibajra kang angrênggani kadhaton ing Candhipêndhêm, iya ing Pawana, kyating rat mêngku wadya gung, sumbaga wirotama, kang kagungan mas ore tanpa takêran, kang bisa anyuyudake bajag prawira mungsuhe para ratu ing ngalam dunya, sarta kang bisa ngimpun sumêbare wong pangalasan ngalumpuk padha dadi kawulaningsun wong tani, sarta kang kagungan patih bijaksana, awit saka kamurahaning dewa, ingsun jumênêng ratu kalawan pangangkate wadyabalaningsun bajag tani sarta wong pangalasan, sinantosan dening pêpatih ingsun, amurih

--- 237 ---

tata raharjaning praja, sira kabèh padha angèstokna unining layang anggêr-anggêr ingsun, supaya sira kabèh bisa sumingkir marang siasat ingsun, aja kongsi sira wani anglakoni panggawe ala. Suraosing anggêr-anggêr botên kacariyos, namung kacêkak nagari ing Candhipêndhêm gêmah aripah loh jinawi, tulus ingkang sarwa tinandur, botên wontên lampah culika.

Sang Prabu Wrêstibajra têtêp angrênggani candhi kadhaton ing pulo suwung inggih ing nagari Pawana, inggih ugi karan ing Candhipêndhêm, angratoni bajag tani sarta tiyang pawanan, sang prabu andumugèkakên karsa badhe palakrama, saha bilih sampun kalampahan, lajêng badhe nyawanakên^[5] radèn apatih dhatêng ingkang rama Sang Prabu Timur, ngiras pantês nyuwun pangapuntên, sarta nyuwun lilah jumênêngipun ratu wontên nagari Pawana angsala pangèstunipun ingkang rama,

--- 238 ---

radèn apatih lajêng katimbalan ing sang prabu kadhawuhan ingkang dados karsanipun wau punika, radèn apatih sakalangkung jumurung, lajêng apradandosan sawadyabalakuswa saha sadêdamêling prang, botên antawis lami sampun samapta lajêng bidhal gumuruh swaraning bala anglur kados sela blêkithi, dumugi ing palabuhan baita prang sampun sadhiya, sang prabu lajêng nitih botên pisah kalihan radèn apatih, kêbut sawadyabala abêdhol jangkar, kêlabing bandera kados angenggalakên lampah, paksi laut ajêjodhon kèndêl ibêripun sumèlèh ing unthuking toya ingkang muncrat sinêrang ing baita, kombak kombul botên pisah, kados nyêmoni sang nawung brônta, pamilaring ulam cucut adamêl kagèting manah ngênglêng. Cinêndhak lampahing baita sampun dumugi ing palabuh^[6] Indhu lajêng labuh jangkar, sang prabu têdhak ing dharatan botên karsa lajêng dhatê^[7] ing nagari

--- 239 ---

kèndêl wontên ing kabandaran atata pasanggrahan masang motha maliyobara. Sang prabu botên sarèh ing galih lajêng karsa damêl sêrat panglamar dhatêng Kyai Juragan Pôncawora, sarta lajêng kalampahakên ing abdi prajurit kêkapalan salangkung mawi têtindhih upsir satunggal, lampahipun asêsandêran, sakêdhap sampun dumugi ing griyanipun kyai sudagar, mudhun saking kapal lajêng sami malêbêt ing palataran, kyai sudagar nuju lênggah wontên ing pandhapa kagèt sumêrêp dhatênging prajurit kêkapalan mawi têtindhih upsir, panyananipun badhe manggih pakèwêd, enggal mudhun saking pandhapa angacarani dhatêng upsir wau sakarerehanipun malêbêt ing pandhapa, lajêng satata lênggah. Upsir lajêng andhawuhakên timbalanipun sang prabu. Têmbungipun:

Kyai juragan timbalan nata.

Ênggèh

--- 240 ---

Kyai juragan.

Kula.

Pakênira tômpa dhawuhing nata Sang Prabu Wrêstibajra ing pulo suwung, dhawuhing timbalan nata pakênira kapatêdhan sêrat.

Ênggèh.

Sêrat lajêng kawaos, têmbungipun:

Pèngêt, layang ingsun Sang Prabu Wrêstibajra, kang sudibya wirotama bisa angrusak wêwêrining jagad gêgolonganing bajag ing lautan kang padha ngrêrusuhi kawulaningsun kapila kang padha dagang layar, akadhaton saka pêparinging dewa ing Candhigêdhe kang sinamar, kang ing mêngko wus katon ngalela, sugih rajabrana tanpa wilangan uga saka pêparinging dewa, angratoni bajag tani lan wong alasan kang ing mêngko padha dadi sujana, sugih wiweka, sugih kagunan lan kaluwihan, warnaningsun bagus misih taruna sarta durung kagungan pramèswari, [pra...]

--- 241 ---

[...mèswari,] sanadyan misik wanodya: durung, dhawuha marang sira bapa juragan Pôncawora, kang misuwur kautamanira sarta linuwih kasugihanira, lan ingajenan marang sapadhaning kapila.

Liring layang, ingsun miyarsa pawarta kang kagawa saka ature para juragan kang padha mardagang marang nagaraningsun ing pulo suwung yèn sira duwe anak wadon pinunjul ing rupa durung duwe laki, aran Rara Erawati, iku yèn sêmbada kalayan atinira sakarone biyung juragan, sarta saka pangayubagyane para kadangira, Rara Erawati ingsun pundhut dadia pramèswariningsun, amêngkonana saisining kadhaton ing pulo suwung, pangrêp-arêp ingsun: karsaningsun anuwilagônda marang sira muga katampana kalawan pirênaning ati.

Kang iku bapa: ingsun mundhut kang dadi wangsulanira.

Tinulis ing pasanggrahan Maliyobara ...

Sang Prabu Wrêstibajra.

--- 242 ---

Kyai Juragan salêbêtipun maos sêrat nawala paringipun Sang Prabu Wrêstibajra, tansah carocosan kèngêtan dhatêng badhe mantunipun Jaka Bayu, panglocitanipun salêbêting manah, aku ora bungah duwe mantu ratu binathara kang gêdhe piangkuhe tinimbang karo wong cilik kang lêlabuhane kaya Jaka Bayu andhap asor lêmbut bêbudène sêpi ing piangkuh adoh marang pamrih, ratu iki apa bêcik tak enaki sarak, apa bêcik dak prasajani yèn anakku wis duwe pacangan, ingatase aku wong wis kawilang bêcik, apa isih nganggo ujar lamis, môngka wong samaya iku enggal lawas nganggo ana wusanane, têkaning ngêndon apa aku bakal goroh, kajaba gêmpale kautamanku nganggo nêmu ribêd ing bab gorohku, luput-luput sêmbire awakku bakal tumiba ing tiwas, balik aku prasaja ora awèh, apa ana pakewuh kang andadèkake [anda...]

--- 243 ---

[...dèkake] kabilaènku, ayake ora, awit ora ana laku pêksan sanadyan ratu iya isih ana sangisoring anggêr, dene awakku kayoman ing anggêr, kajaba yèn aku nalisir saka ing pangayoman, amêsthi malah winasesa saka luputku dhewe. Awit saka iku bêcik tak wangsuli prasaja bae. Priyantun upsir: dhawuhipun sang prabu ingkang kawrat ing sêrat sampun kula sumêrêpi trang, karsanipun sang prabu amundhut anak kula pun Rara Erawati, dados pramèswari nata, punika pantês kula tampèni kalayan kaurmatan agêng saha pantês kula sungga-sungga ing salami-laminipun, awit punika ingkang nama kabêgjan agêng prasasat kula kaêntas saking siksaning naraka dhatêng ing suwarga. Sarèhning kula sampun sagêd amastani ingkang makatên, dados kula inggih sagêd amastani awon saening manungsa ingkang oncat sarta ingkang têtêp wicantênipun, [wicantênipu...]

--- 244 ---

[...n,] dene tiyang ingkang taksih sagêd oncat wicantênipun, sanadyan kaluhuranipun angungkuli langit, punika taksih kasor kalihan tiyang ingkang têtêp wicantênipun. Awit saking punika mugi sampun andadosakên duka saha cuwaning galihipun sang prabu, kula botên sagêd ngaturakên anak kula pun Rara Erawati sanadyan kapundhut dados pramèswarining nata, amargi sampun katrucut wicantên kula: pun Rara Erawati wau sampun kula pacangakên kalihan rencang kula tumbasan nama Jaka Bayu, sapunika sawêg kula kèngkèn mranata padagangan sarta angulêm-ulêmi dhatêng para sudagar pitêpangan kula. Dene mênawi wontên dukanipun sang prabu agêngipun adamêl karisakan kula, punika dede punapa-punapa ingatasipun kula, awit kula dèrèng oncat saking têlênging manah lêrês, amung punika atur kula.

Upsir prajurit sinêlir anjêngêr midhangêtakên atur [a...]

--- 245 ---

[...tur] wangsulanipun kyai juragan, ananging botên sagêd amaoni dhatêng tekadipun kyai juragan anggènipun ngantêpi ujar ingkang sampun kawêdal, upsiring prajurit sinêlir pamit lajêng nulak wangsul, gêgancangan lampahipun enggal dumugi ing pasanggrahan Maliyobara, sarta lajêng matur sarèhing lampah kautus, miwiti malah amêkasi. Ciptaning upsir sang prabu amêsthi lajêng andhawuhakên dêduka awit tinampik panglamaripun: punika botên, sang prabu malah katingal pirêna ing galih midhangêtakên kumapuruning atur wangsulanipun kyai juragan, malah lajêng nimbali Radèn Apatih Bajrarumung, kèrid lampahing utusan, sarta lajêng dipun pangandikani ing bab wau punika, radèn apatih inggih botên katingal nêpsu, malah katingal bingah, upsiring prajurit saya bingu^[8] manahipun, awit tansah lêpat tangguhipun, sarta botên sumêrêp ingkang dados sababipun. [sababi...]

--- 246 ---

[...pun.]

Sang prabu têdhak ing kamar panyêratan, radèn apatih kakarsakakên andhèrèk, botên wontên abdi sanèsipun, sang prabu ngandika: Kakang, aku bungah bangêt midhangêtake aturing upsir mau, dene ramakmu kyai galihe isih kêncêng durung ana owah-owahe, ora mèlik marang kamulyan gêdhe kang nyimpang saka ing laku bênêr, karêpku mêngko surup, kowe takjak nyamur mulih nglugas raga tanpa rewang manèh.

Radèn apatih gumujêng sarwi matur, gusti: cocog kalihan osiking manah kawula.

Sarêng wanci pukul 7 sontên, sawêg tanggal kaping 5 rêmbulan sampun katingal ngayom, sang prabu têdhak kadhèrèkakên radèn apatih nilapakên ingkang para abdi, sang prabu sampun botên kasamaran tindakipun, sarêng dumugi ing palataran pagriyanipun kyai

--- 247 ---

juragan botên katingal lênggah kados sabênipun, tindakipun sang prabu lajêng kemawon anjujug ing panêpèn, kyai juragan kapanggih lênggah pitêkur angèngêt-èngêt kadadosaning lampahipun Jaka Bayu dene tanpa warti punapa kasêngkala wontên ing margi sarta anggagas lêlampahanipun ingkang putra piyambak Jaka Erawana anggènipun kesah tanpa pamit, wusana pikantuk kabar bêbaratan yèn kesahipun wau dhatêng nagari Marutamanda angadêgi sayêmbara pamulyaning gêrah, dèrèng dumugi panglocitaning manah kasaru dhatêngipun sang prabu lajêng pinarak ing ngajêngipun kyai juragan, Jaka Erawana lênggah ing kajogan, kyai juragan botên pandung dhatêng warnanipun sang prabu: lajêng dipun rangkul sarwi nangis, wicantênipun: Ora nyana kowe nuli têka, pacangamu Si Rara Erawati disawèni ing ratu kinawasa luput-luput bakal winisesa, tujune kowe nuli têka. Salêbêtipun [Salêbêtipu...]

--- 248 ---

[...n] sang prabu dipun rangkul sarta dipun tangisi suka salêbêting galih, lajêng matur, dhatêng kula punika kalihan putra sampeyan Jaka Erawana lênggah wontên ing kajogan punika, kyai juragan sarêng mirêng pangandikanipun sang prabu yèn rawuhipun kanthi Jaka Erawana saya sêru panangisipun sarta lajêng angrangkul dhatêng Jaka Erawana sarwi sêsambat anakku Erawana kang tak trisnani têrus ing ati ya gene kowe tega ninggal aku, kabungahaku ana ing dunya mung yèn nonton rupamu môngka aku kotinggal, prasasat aku kopêksa ngombe wisa mandi supaya aku nuli luluh awor lan bumi, Jaka Erawana karaos lêpatipun teganipun anilar tiyang sêpuh tanpa pêpoyan, kèlu nangis anggalolo ngantos kêmirêng dhatêng Rara Erawati ingkang panuju nganggit sêkar wontên ing gêdhong wetan, pamirêngipun Rara Erawati têtela botên anggadhahi samar yèn sêsambating bapa anangisi [a...]

--- 249 ---

[...nangisi] anak, inggih punika sadhèrèkipun Jaka Erawana ingkang kesah angadêgi sayêmbara: dhatêng, botên sarônta lajêng mêdal gapyuk angrangkul pêngkêranipun sang prabu sarta dipun tangisi, awit dipun nyana môngsa dedea punika ingkang sadhèrèk, mokal mênawi lênggaha ing kajogan, sang prabu dipun arasi pêngkêranipun kèndêl kemawon, malah lênggah andhêkukul, pangangkahipun sagêda mêntog pandhukuling rêdi kêmbar, pêngkêranipun sang prabu gupak luh botên dipun raos, namung anggalih pikantukipun ngosodakên pêngkêran ing rêdi kêmbar (kados maenda jawi rêmên kosod) tanganipun Rara Erawati ingkang rumangkul ing jôngga: dipun uwik-uwik, lajêng dipun arasi (benjing mênawi pêputra dêlap) kukunipun amawa cahya pating karêlip, dipun pèjèti, sang ayu anggraita, ya gene sadulurku duwe patrap ora barès, saya [sa...]

--- 250 ---

[...ya] kêndho pangrangkulipun, wusana sumêrêp yèn kyai juragan wontên ing kajogan angrangkul Jaka Erawana, dene ingkang dipun rangkul punika Jaka Bayu, kados punapa kemawon lingsêmipun Rara Erawati, nyat ngadêg saking ing ngriku lajêng malêbêt ing gêdhong atutup kontên, botên mêdal-mêdal.

Kyai juragan pancèn sampun sumêrêp kalintuning pangrangkulipun Rara Erawati: dhatêng Jaka Bayu, nanging dipun kèndêlakên kemawon, sirêping tangis lajêng sami lênggahan satata, kasaru dhatêngipun nyai juragan saking gandhok mêntas nata dhaharan, mirêng rame-rame lajêng dhatêng, punika wiwit rame malih ngantos alantik-lantik tangisipun nyai juragan, sasirêping tangis, kyai juragan wicantên, mêngko ta: bokne aku arêp caturan karo anakmu sakarone pitakon lêlakone dene nganti padha lungse ing môngsa gone lêlungan, tanpa warta pisan-pisan, [pisan-pisa...]

--- 251 ---

[...n,] barêng têka jêdhul bocah loro tanpa paliwara.

Jaka Erawana lajêng nyariyosakên lêlampahanipun anggènipun ngadêgi sayêmbara pamulyaning gêrah angsal damêl sarta angsal ganjaran kaangkat dados adipati kapacang jatukramanipun sang putri lajêng lêlayaran mantuk lajêng kacêpêng ing bajag kabêkta dhatêng ing pulo suwung: sigêg.

Sang prabu gêntos nyariyosakên lêlampahanipun, amrasajakakên yèn sariranipun punika Pangeran Prakêmpa putranipun Sang Prabu Timur ingkang misuwur ing jagad, nyulayani karsanipun ingkang rama alampah among dagang kabegal ing bajag karampas barang gagunganipun^[9] sadaya lajêng kabêkta dhatêng pulo suwung, sarta lajêng kasade dhatêng-dhatêng^[10] mriki santun nama Jaka Bayu, dados kiyang^[11] têtumbasan katrimah lajêng badhe kapêndhêt mantu sarta lajêng dipun kèngkèn mranata padagangan, [pa...]

--- 252 ---

[...dagangan,] kabegal ing bajag malih kabêkta dhatêng ing pulo suwung wau, punika tunggilipun kalihan Jaka Erawana, wontên salêbêting kunjara tumuntên anjêbol kunjara minggat dhatêng ing wana lajêng lampah among tani, wusana manggih candhi kadhaton, lajêng jumênêng nata, ajêjuluk Prabu Wrêstibajra, Jaka Bayu kaangkat dados pêpatih nama Adipati Bajrarumung, lajêng tindak anglamar kèndêl wontên pasanggrahan Maliyobara, lajêng utusan upsir kapanggih kyai juragan, wusana sang prabu lajêng nilip tindak piyambak namung kalihan radèn apatih kapanggih kyai juragan ing sontên punika. Satamating cariyosipun sang prabu: kyai juragan lajêng sila makidhupuh angasih-asih aturipun, dhuh gusti sapintên kalêpatan kawula dene ngantos katambêtan dipun ngèngèri ing gusti: bilih botên wontên pangapuntên paduka.

Bapa: aja walangati, malah aku rumasa durung bisa

--- 253 ---

malês ing kadarmanamu, aku isih eling wenteh-wentehan gonku dadi wong tukon, luware saka pitulunganamu, mulane kalawan lilane atimu sakarone si biyung, yayi Erawati sida dak pundhut dadia pramèswariku amêngkoni kadhaton ing pulo suwung, iku kang minôngka dadi wêwalêsku marang kadarmanmu ing salawas-lawase.

Gusti: kawula botên gadhah wicantên kêkalih têtiga, rumiyin mangke kawula sampun anglilahakên anak kawula Rara Erawati dhaup kalihan Jaka Bayu sampun malih sapunika dhatêng malihanipun Jaka Bayu ingkang sampun jumênêng pêpakuning bumi ing pulo suwung botêna saya ngaturakên.

Bapa: apa kang pinikir manèh saiki nuli mirantia uparêngganing pikramaku, sarta aku bakal ngatur-aturi para ratu lan para panggêdhe ing tanah Indhu kene, omahmu wus prayoga dadi kadhatoning [kadhato...]

--- 254 ---

[...ning] ratu, mung kari amuwuhi rêrêngganing têtuwuhan bae, ora susah pikramaku ana ing kadhaton pulo suwung, mundhak kronehan tur padha bae. Tak arah bisaa kalakon sajrone sasi iki.

Kyai juragan enggal apêparentah samêktanipun abon-aboning pangantèn. Umyung têtiyang ingkang sami nyambut damêl. Para wadyabala ing pasanggrahan Maliyobara sampun bidhal dhatêng griyanipun kyai juragan, sami sanalika ing ngriku apindha kadhaton.

Kacariyos Rêtna Erawati, ingkang taksih wontên salêbêting gêdhong botên mêdal-mêdal, dipun uwuh ingkang ibu nyauri, nanging botên karsa amêngani kontên, dados namung ingêntosan salintiripun kemawon, sang rêtna anjarêm salêbêting panggalih sêrik dhatêng Sang Prabu Wrêstibajra, anggènipun sang prabu murang tata angosodakên pêngkêranipun ing

--- 255 ---

prêmbayun, sangêt merang ing galih sirna trêsnanipun ingkang wau-wau, malah linintu gêthing, ewa saparipolahipun, ciptaning galih môngsa kalakona kowe mêngku marang aku, kang tak edani apa kurang ajarmu, he: wong kang ora duwe wirang dingati-ati bakal pamalêsku ing têmbe, kokira aku wong wadon kang tanpa budi kojawil sumrinthil, ora sumurup yèn aku putus ulah prang môngsa kangelana mocok utamanggamu, ratu bodho kang kaya kowe ora duwe kaluwihan, dadimu ratu ora saka kaskayamu dhewe saka panjunjunge sadulurku. Sang ayu lajêng angrasuk busana kaprajuritan, mêdal saking gêdhong botên wontên ingkang nyumêrêpi, lêpas lampahipun.

Ing wanci enjing kontêning gêdhong katingal mênga sang rêtna pinanggih sêpi, kinintên mênawi dhatêng pasiraman, dipun upadosi botên wontên, dipun uwuh [u...]

--- 256 ---

[...wuh] botên sumaur, parêkan cèthi sami opyak yèn sang rêtna murca saking pagulingan, kyai juragan sarta nyai juragan dhatêngipun angrumiyini, sang prabu sarta radèn apatih lajêng sami anututi otêr tangisipun tiyang salêbêting kadhaton. Nyai juragan ngantos kalêngêr, dipun imur-imur dhatêng ingkang jalêr, èngêtipun lajêng nangis malih asêsambat takèn anakipun, saya ribêt manahipun kyai juragan, tidhêm tiyang sakadhaton, sang prabu lajêng amatah abdi juru panginte, tarkanipun sang prabu: sang putri amêsthi dhinustha ing duratmaka utusanin^[12] ratu ing Ngindhu. Sang prabu kacuwan ing karsa tansah anutuh sarira rumaos yèn dèrèng angsal pangapura. Utusanipun sang prabu cabar botên wontên ingkang sami angsal damêl. Sang nata atajin dhahar nendra sariranipun ngantos gagrakusika, ing wanci lingsir dalu angsal sasmitaning dewa: kamirêng salêbêting luyut, he Prakêmpa:

--- 257 ---

pacanganira nini Erawati ora bisa katêmu saka sira upaya, nanging yèn wus mangsane timbul: têka ana ing ngarêpira, ora kanyanan pisan-pisan, sira sumurupa yèn karêpira palakrama andhisiki bakyunira, iku ora bênêr, awik^[13] bakyunira ora gèthèk ora ciri arêp sira langkahi, mulane sira kasiku ing dewa kang linuwih, ing mêngko sira muliha marang ing Marutamanda, nyuwuna ngapura marang ramanira kaki Prabu Timur sarta marang eyang-eyangira kakung putri, lan nyuwuna idi jumênêngira nata ana ing pulo suwung, bakal maratuwanira dadia pêpatihira, dene kakangira Jaka Erawana balèkna pangkate lawas dadi adipati pamonge bakyunira, yèn sira ngèstokake sapawêkasku: amêsthi sira nêmu raharja. Sang prabu kagèt wungu sare taksih èngêt wenteh-wentehan sasmita ingkang kapiyarsa, nalôngsa salêbêting galih tobat [to...]

--- 258 ---

[...bat] dhatêng ing rama ibu sarta ingkang eyang-eyang.

Ing wanci enjing sang prabu lajêng nimbali kyai juragan sarta radèn apatih, dipun pangandikani yèn sang nata angsal sasmitaning dewa, lajêng kaandharakên urut botên wontên ingkang kalangkungan, sang prabu angandika, bapa: utawa kowe kakang sarèhning gonku jumênêng nata mung sadêrma awit saka pangangkate anakmu kakang patih, mulane prakara iki aku mung sumarah apa sakarêpmu lan karêpe kakang patih, aku mung bakal manut miturut.

Kyai juragan, gusti kados botên wontên sayoginipun malih kajawi namung ngèstokakên sasmitaning dewa, sapunika lajêng bidhal kondur dhatêng ing nagari Marutamanda. Makatên malih ingatasipun kawula supe dhatêng kawibawan ingkang kawula lampahi bilih angèngêti Rara Erawati ingkang dados têlênging manah kawula ical botên kantênan purugipun.

--- 259 ---

Radèn apatih, gusti kados prayogi sasmitaning dewa lajêng dipun èstokakên, awit sadaya ingkang kawêcakakên botên nalisir saking nalar.

Sang prabu lajêng lênggah sinewaka pêpak ingkang para abdi, Radèn Apatih Bajrarumung kalungsur kalênggahanipun wangsul kados pangkatipun lami Adipati Erawana, ingkang kakarsakakên anggêntosi ingkang rama radèn apatih piyambak: Kyai Juragan Pôncawora, kaparingan nama Kyai Adipati Sindhungkara, lajêng dipun byawarakakên dhatêng ingkang para abdi sadaya, sarta lajêng apradandosan sakulawarga sadaya, bidhal dhatêng nagari Marutamanda nitih baita kapal prang lêpas lampahipun.

Kacariyos Dèwi Erawati pangagêmanipun cara kakung langak-langak langkung ing margi sariranipun sumorot jênar pindha parada binabar, sêpên sambekalaning margi dening tinarka kakung malah kathah para wanita kapencut [kape...]

--- 260 ---

[...ncut] ngêtutakên ing tindakipun, sang pindha kakung malêbêt dhatêng sakèthènging kitha anjujug pangagênging prajurit, dipun pitakèni damêlipun, amangsuli mênawi kalêbêt badhe malêbêt dados prajurit.

Komandhan pikakèn,^[14] jênêngmu sapa lan omahmu ing ngêndi.

Nama kula Jaka Urur griya kula taksih tumut tiyang sêpuh kula tiyang ing kampung salêbêting nagari.

Apa wis andadèkake lilane wong atuwamu kowe malêbu prajurit, awit awakmu katon ringkih, kaya pawakane wong wadon, ora kêlar nyôngga pagawean abot.

Bapa biyung kula sampun anglilahakên kula malêbêt dados prajurit sarta sampun dados kêkêncênganing manah kula, dene bab karosan dede bêbahanipun manusa utami sarta botên kalêbêt kêkudanganipun têtiyang sêpuh kula, sanadyan karosan kula angungkuli [angungku...]

--- 261 ---

[...li] karosaning maesa, mênawi manah kula kados maesa inggih botên kalêbêt dados prajurit.

Komandhan eram salêbêting panggalih mirêngakên patitising wangsulanipun Jaka Urur. Dipun dugèkakên pitakènipun: ya gene kowe ora malêbu dadi panakawan, utawa carik kawulaning praja iku luwih prayoga ingatase kowe, tinimbang malêbu dadi prajurit.

Kasênênganing manungsa botên kenging dipun jiyad ing sanès: kajawi kawisesa, sarèhning kula botên kawisesa mila kula wênang milih sasênêng kula piyambak, punika mênawi pangagênging prajurit sagêd ngagêm ing damêl kula.

Apa owe^[15] wis tau ulah gêgaman.

Dèrèng, malah nyêpêng kemawon dèrèng nate.

Iku saya agawe eraming atiku yèn wong duwe tekad durung sumurup marang kang dikarêpake.

--- 262 ---

Punapa kasagêdaning manusa namung saking blilu tau, botên kenging kajangkah saking wêninging budi sinau saking wêwarahing para senapatining prang ingkang sampun sami misuwur asmanipun kawrat ing dalêm sêrat-sêrat anggitanipun.

Apa kowe wis maca layang-layang iku.

Sampun.

Apa kêna tak dadar.

Sumôngga.

Komandhan lajêng amaringi pêdhang dhatêng Jaka Urur kakarsakakên anggar kalihan kalerehanipun upsir.

Pasang gêlaripun Jaka Urur beda kalihan pangajaran tanah Indhu, ingkang tinelad pangajaran tanah ing Bagêdat, katingal rênggang nanging botên kenging sinusupan, adamêl eraming pandulon, lajêng wiwit main. Botên ngantos sapanginang upsiripun sampun [sa...]

--- 263 ---

[...mpun] kalindhih ngantos kaping tiga inggih tansah kalindhih-kalindhih kemawon, komêndhan karêmênên ningali alusing pamainipun Jaka Urur, panyêpêngipun pêdhang palikêt, panakisipun^[16] rikat kados kilat dipun sarêng kalihan dhawahing pamalêsipun, sumêrêp-sumêrên^[17] sampun kenging. Tumuntên santun pangajaran sanjata, miturut aba tanpa winaonan, komandhan sakalangkung pirêna ing galih, kalajêngakên pandangunipun: aku ora ngandêl marang kandhamu yèn durung tau nyêkêl gêgaman, môngka kawasisamu wis ngungkuli upsir têtêlu.

Kula sumôngga ananging ingatasipun tiyang burus ing manah têbih wicantên dora, doraning atur dados wisaning gêsangipun, makatên ugi kula ing sasagêd-sagêd namung badhe wicantên sayêktosipun, utawi kèndêl.

Komandhan tansah eram ing galih midhangêtakên [midhangêtakê...]

--- 264 ---

[...n] pratitising wangsulanipun Jaka Urur, Jaka Urur sampun katampèn lêbêtipun dados prajurit, enggal inggah ing pakatipun,^[18] awit kawasisanipun angungkuli samining kônca-kancanipun prajurit, gathekan sangêt anampèni piwulang, sarêng sampun pangkat upsir saha misuwur namanipun, punapadene sampun kauningan ing sang prabu, malah sampun piniji ing damêl amapas karaman agêng, dados têtindhihing prajurit, karaman kathah ingkang bôngga kèlês botên sagêd lawan, saya kanggêp pasuwitanipun Jaka Urur.

Gêntos kacariyos tindakipun Prabu Wrêstibajra lêstantun sampun dumugi palabuhanipun nagari Marutamanda, lajêng labuh jangkar, karsanipun sang prabu botên mawi angaturi uninga rumiyin dhatêng ingkang rama, mindhak adamêl kagèt, lajêng badhe sowan kemawon, ananging sumêbaring pawartos enggal kauningan [kau...]

--- 265 ---

[...ningan] ing Sang Prabu Timur, yèn ingkang putra Pangeran Adipati Prakêmpa: kondur, saha sampun jumênêng nata wontên ing pulo suwung ajêjuluk Maha Prabu Wrêstibajra, ingkang andhèrèkakên Adipati Erawana, sarta bapakipun dados pêpatihipun Sang Prabu wrêstibajra, nama Adipati Sindhungkara. Sang Prabu Timur gugup ing galih karsa mêthuk piyambak ing rawuhipun ingkang putra sarta ingkang badhe mantu, awit sampun lungse ing panganti wusana dhatêng piyambak tanpa cêcala. Tindakipun sang prabu namung kadhèrèkakên ing abdi salêbêting kadhaton ingkang panuju saos, Sang Prabu Wrêstibajra sampun bidhal saking palabuhan, dèrèng têbih sumêrêp yèn ingkang rama katingal mêthuk, sang prabu gurawalan amlajêngi ingkang rama tundhuk angrungkêbi pada sarwi lara karuna kados sêsambating wanodya. saha matur: gusti kawula nyuwun pangapuntên paduka anggèn kawula kamipurun amaoni [amao...]

--- 266 ---

[...ni] karsa tuwan, kawula sampun tobat, botên malih-malih anglampahi padamêlan ingkang nyimpang saking kautamèn, botên mungguh ingatasipun putraning ratu, Sang Prabu Timur tansah nênggak waspa kalihan tansah angrangkul jangganipun ingkang putra, pangandikanipun: wis kulup aja sira rasakake lêlakon kang wus sira têmu, balik ing mêngko wis padha nêmu raharja: payo nuli kondur marang kadhaton, katêmua ibu lan bakyunira, sang prabu lajêng kondur angadhaton kadhèrèkakên ingkang putra. Radèn Adipati Erawana wangsul dhatêng padalêmanipun lami sarta ingkang rama Kyai Patih Sindhungkara. Sarawuhipun sang prabu ing kadhaton saya udan tangis, sambatipun pramèswari Dèwi Sumilir kados calapita, tangèh mênawi kacariyosna wênganing suka ingkang nêmbe pinanggih amêngkêrakên duhkita ingkang lumèngkèt ing manah salami-laminipun.

--- 267 ---

Cinêndhak antawis sampun wontên sawulan laminipun Sang Prabu Wrêstibajra rawuhipun wontên ing Marutamanda, anuju satunggil dintên Sang Prabu Timur lênggah ing panêpèn kalihan ingkang garwa, ingkang putra Sang Prabu Wrêstibajra: katimbalan, dangu sang prabu anggalih sayogining karsa ingkang badhe kadhawuhakên dhatêng ingkang putra, wusana ngandika: kulup sarèhning ingsun wus tuwa kapengin kaya eyang-eyangira magawan ana ing aldaka karo ibunira, ing mêngko karsaningsun liru patra tôndha nama maune marang bokayunira saiki marang sira, masrahake kaprabon kang dadi wajibira nampani aliwaris saka lêluhurira.

Kawula nuwun gusti, sakalangkung panuwun saha pamundhi kawula sih wilasa tuwan dhumatêng kawula, namung mugi sampun andadosakên dêduka mênawi kalilan kawula badhe angèstokakên wangsiting dewa jumênêng ratu wontên ing pulo suwung, awit ing ngriku marginipun^[19] [marginipu...]

--- 268 ---

[...n] sagêd kawula kapanggih kalihan pacangan kawula Rara Erawati anakipun Bapa Patih Sindhungkara, awit saupami kawula botên sagêd panggih kalihan pacangan kawula ingkang sampun kalêbêt ing manah botên sagêd supe-supe, kados kawula badhe linglung ing salami-laminipun, kajawi ingkang sapunika: kawula sampun nate dosa ing panjênêngan paduka, ngantos kalorod saking kaluhuran kawula pangeran adipati anom. Kaping kalih panjênêngan paduka sampun amaringakên kaluhuran kawula wau dhatêng kakang êmbok, bokmênawi adamêl mêsguling manahipun kakang êmbok, karsa paduka wau mugi kalêstantuna ing têmbe sumèrèn paduka dhatêng kakang êmbok, dene kawula sampun narimah jumênêng ratu alit wontên ing pulo suwung kabawah ing nagari Marutamanda acaos bulubêkti dhatêng panjênêngan paduka utawi dhatêng kakang êmbok bilih sampun jumênêng^[20]

--- 269 ---

ratu, saha panuwun kawula mugi wontêna karsa paduka: tumuntên miwaha dhumatêng kakang êmbok, amargi kawula rumaos kapotangan sangêt dhatêng kakang Adipati Erawana, jumênêng kawula ratu saking pangangkatipun pun kakang, saha supados kawula sagêd angraosakên suka parisuka pikramanipun kakang êmbok, mupung kawula taksih wontên ngriki, dèrèng mantuk dhatêng ing pulo suwung. Kados carita aturipun Sang Prabu wrêstibajra dhatêng ingkang rama Sang Prabu Timur.

Sang Prabu Timur dangu kèndêl botên ngandika anggalih lêkasing karsanipun ingkang putra, dipun tintingi salêbêting batos: Kathah lêrêsipun, wusana ngandika: kulup, sarèhning wis dadi kêncênge karêpira ingsun mung sumarah bae nanging sabên tanggaping warsa aja tan ora sira sebaa marang panjênêngan ingsun, ora saka ingsun kapengin nampani bulubêktinira, malah ingsun ora karsa tômpa nanging sira elinga yèn [yè...]

--- 270 ---

[...n] putraningsun kakung mung sira dhewe, dene panuwunira nuline dhaup bokayunira, iku luwih prayoga. Sang prabu jêngkar saking ing panêpèn lajêng sinewaka animbali Radèn Apatih Samirana, ingandikakakên tata-tata badhe pamiwahaning putra sarta kadhawuhan angulêm-ulêmi dhatêng para ratu ing amôncapraja, prêpêking damêl sakalangkung umyung, ing alun-alun makajangan, para punggawa sami suka-suka, kathah têtingalan ingkang nêngsêmakên, pangantèn kakung putri sampun wiwit kasêngkêr, sarta para tamu sampun wiwit dhatêng, sakalangkung agêng pikramènipun sang raja putri ingkang binadhe raja, ing kadhaton tansah bujana minum, kados gêrah swaraning tiyang dumugi dintên panggihing pangantèn, saya rame mawurahan, tumuntên kadhaupakên, kaestrenan para ratu pinisêpuh, saha lajêng satata lênggah sarta lajêng sami dipun ngabêktèni, lajêng sami wangsul pinarak ing pandhapa malih andumugèkakên [a...]

--- 271 ---

[...ndumugèkakên] suka parisuka, ngantos wolung dintên ing kadhaton bojana andrawina. Kyai Patih Sindhungkara kados tiyang bingung nyumêrêpi kamulyaning anakipun sang pinangantèn, sintên ingkang sagêd nyana yèn anaking juragan winiwaha wontên salêbêting kadhaton, botên kacariyos sapatêmoning kakung lan putri rukun arêrentengan, kados mimi lan mintuna adamêl sêngsêmipun ingkang sami ningali, ingkang rama ibu sakalangkung êntyarsaning galih, dumugi kawan dasa dintên bojana sawêg luwaran.

Kacariyos Sang Prabu Wrêstibajra botên sagêd nayuti ardaning brangtanipun dhatêng Dèwi Erawati, tansah katingal wontên salêbêting supêna, lajêng matur dhumatêng ingkang rama ibu nyuwun lilah kondur dhatêng pulo suwung, angèstokakên wangsiting dewa sagêdipun kapanggih kalihan Dèwi Erawati yèn Sang Prabu Wrêstibajra sampun kondur ing pulo suwung, mila ing galih [ga...]

--- 272 ---

[...lih] kasêsa bokbilih ingkang dados panggalih kasêlak dhatêng amêningi suwêng, botên sande badhe dados damêl malih.

Sang Prabu Timur sarta pramèswari sami kamiwêlasên ing galih midhangêtakên aturipun ingkang putra Prabu Wrêstibajra, wusana anglilani ing pamitipun, namung kawêling sampun nyupèkakên ing sabên tanggap warsa kadhawuhan sowan saos bêkti: dipun kangêni. Ingkang putra nyandikani kalayan têmên-têmên.

Sang Prabu Wrêstibajra kadhèrèkakên Kyai Patih Sindhungkara, bidhal sawadyabala kondur dhatêng ing pulo suwung, lêstantun lampahipun rawuh ing kadhaton botên amanggih pakèwêd, sang prabu lajêng amranata prakawising nagari, kyai patih kirang nyêkapi dhatêng pangrèhing among praja, awit dèrèng nate nglampahi, beda kalihan ingkang putra, purunipun dados êmbanan namung kapêksa saking wasitaning dewa,

--- 273 ---

awit saking punika sang prabu kapêksa nyarirani piyambak, dados pangagênging pangadilan amancasi prakawis sarta dados têtindhihing bala têtiyang wanan sarta bajag tani, ginulang ulah pêrang kados kala Adipati Erawana, tumindakipun kalayan prihatosing galih pêcah kalih kidhung dening koncatan patih wicaksana sarta susah kèngêtan murcanipun sang ayu Erawati.

Gêntos kacariyos ing nagari Indhu, mirêng pawartos yèn pulo suwung wontên ingkang jumênêng ratu, akadhaton ing Candhipêndhêm, angratoni bajag sarta tiyang wanan karsanipun sang prabu: karaton Candhipêndhêm ingandikakakên ngrisak, sampun ngantos kalajêng-lajêng andarbala, bokmanawi ing têmbe angrêriwug wêwêngkoning karaton Indhu mindhak adamêl susah sang prabu adhêdhawuh kinèn anglurugi, ingkang kapatah dados senapatining prang upsir Jaka [Ja...]

--- 274 ---

[...ka] Urur, sanadyan taksih nèm sarta taksih apangkat upsir, nanging sang prabu sakalangkung pitados masrahakên padamêlan awrat saha ingkang gawat dhatêng upsir Urur wau, saha upsir Urur dipun êbang bilih sagêd angêntasi damêl sapisan punika amêsthi badhe nampèni kamirahanipun sang prabu: pangkat agêng narik dhatêng kaluhuran ingkang pantês ingaji-aji dening têtiyang ing nagari Indhu, upsir Urur kados dipun unggar manahipun, dhasar wantêr sudibya wirotama. Sarêng sampun samêkta lajêng bidhal, lêstantun lampahipun dumugi palabuhanipun pulo suwung lajêng alabuh jangkar. Upsir Urur sampun sumêrêp dhatêng ingkang jumênêng ratu, ciptaning manah namung sagêda malês ukum ing kirang ajaripun, botên pisan anggadhahi cipta nambut silaning akrama malah sangsaya sangêt pamadosing sariranipun sampun ngantos kajodheran, sarta sampun narimah wahdat tanpa [ta...]

--- 275 ---

[...npa] krama, saha sampun sênêng ulah kaprawiran dhasar sampun tinêtêpakên dados senapatining prang anindhihi prajurit sinêlir, Upsir Urur lajêng amatah cundaka nonjok sêrat panantang, sampun ngantos kuciwa anglampahi tindaking senapati nistha, cundaka kêkalih sami numpak kapal arêrikatan, enggal dumugi ing kadhaton Candhipêndhêm, sang nata nuju miyos sinewaka, pêpak andhèr ingkang wadyabala, kyai patih wontên ing ngarsa, sang prabu awas tumingal yèn wontên cundaka kêkalih, ing galih ragi kumêdhap mênawi cundakaning mêngsah nêlukakên panjênênganipun, sintên ingkang badhe dados andêl-andêling prang kajawi namung sariranipun piyambak, cundaka kêkalih mudhun saking kapal, lajêng ing lampahipun nuju ing panangkilan, para punggawa sami cingak sadaya, cundaka lajêng matur tètèh atitih botên lirip kinêpang ing tiyang sapanangkilan, têmbungipun, sang

--- 276 ---

prabu: kula ingutus gusti kula senapatining prang ingkang anindhih prajurit sinêlir ing Indhu, apêparap, Urur, ingkang misuwur asmanipun pinunjul ing bumi, saking kawantêran sarta kasudiranipun prang, amaringakên sêrat dhumatêng sang prabu.

Sêrat katampèn ing sang prabu lajêng kawaos, têmbungipun:

Pèngêt, layang manira kusuma Urur senapatining prang kang dadi panguyunane para prajurit sinêlir ing Indhu, kang wus misuwur ing jagad wiryawan sêkti môndra guna, bisa manjing ajur ajèr, kawêntaring kawantêran sarta kasudiran manira agawe kêkêsing mungsuh, satêmah padha sumêmbah makidhupuh ora kalawan manira gitik ing prang, dhawuh amarang pakênira ratu nistha kang ora duwe kasêktèn pisan-pisan, kang gêlêm nyêbut: Prabu Wrêstibajra.

Liring layang: panjênêngane ratu manira midhangêt pawarta [pa...]

--- 277 ---

[...warta] yèn pakênira jumênêng ratu ana ing pulo suwung mung kalawan pangangkate patih pakênira anake juragan Pôncawora ing Ngindhu, ora saka kaskaya pakênira dhewe, iku agawe ênêke para prawira ing Ngindhu, dêlap-dêlap pakênira urip, nampani kawibawan ora kalawan tinuku ing prang, ing mêngko karsane sang prabu pakênira ingandikakake nglorod, balia dadi kuli kaya batur tukon manèh, yèn pakênira ora nutut amêsthi tugêl gulu pakênira pinangan ing pêdhang manira.

Sang Prabu Wrêstibajra kados tinêpak ing wong wasuryanipun,^[21] dèrèng dumugi pamaosipun: sêrat sinêbit-sêbit sarwi ngandika: kongkonan, tutura karo Si Urur sakarêpe tak tadhahi, layake ora cuwa gandhèng kunca karo aku. Caraka lajêng nulak wangsul, matur ing gustinipun: Kusuma Urur, yèn Sang Prabu Wrêstibajra badhe amapagakên [amapaga...]

--- 278 ---

[...kên] prang.

Sang Kusuma Urur ringas pasuryanipun, enggal adhêdhawuh dhumatêng ingkang para wadya, kinèn ngrisak sarta ambêbahaki padhusunan têpis iring praja, kathah ingkang karisakan, têtiyangipun sami ngili dhatêng ing kitha, saha adamêl gègèring nagari.

Kyai Patih Sindhungkara sampun samêkta sawadyabala kuswa sami asikêp dêdamêl, cucuking baris sampun bidhal dhatêng sajawining kitha, pêthukan cucuking baris, ing Ngindhu lajêng campuh prang sakalangkung rame, sampun kathah longipun ingkang pêjah, Kusuma Urur masang gêlar tiga warna sumusup tasik, barisipun katingal mandhêlong, bala ing Candhipêndhêm ngêsuk rumujak badhe numpês mêngsah, botên sumêrêp bilih panjawat kiwa têngên, pêthiting tiga warna anggubêd nangkêbi saking wingking, dalah Kyai Patih Sindhungkara kalêbêt ing gêlar kenging kapikut sarta lajêng kalêbêtakên ing wrangkan, Sang Prabu Wrêstibajra

--- 279 ---

kantun anggana, namung rinêksa dening abdi magêrsari, karsanipun sang prabu badhe soroh amuk ambelani kyai patih sarta ingkang para abdi. Tumuntên Kusuma Urur andhawuhakên parentah dhatêng para prajurit sinêlir angèndêli pangrisakipun dhatêng mêngsah, awit sampun kathah ingkang kabandhang: sisanipun kantun sakêdhik, wêlas saupami karisak, awit sampun tanpa kiwul, Sang Kusuma Urur karsa angêmbari pamukipun Sang Prabu Wrêstibajra sampun ayun-ayunan wontên ing palagan sami nitih turôngga kawot sakapraboning prang, sang prabu eram tumingal dhatêng ingkang mêthukakên prang, bagus taruna sariranipun lurus kados putri, malah warninipun jèblês kados ingkang dados têlênging galih: Dèwi Erawati, sampuna prajurit kakung sarta mêngsah amêsthi botên kolu milawani prang, awit kinintên môngsa ambangkata prang tandhing kalihan ingkang sarira, sarta eman mênawi kabranan [kabrana...]

--- 280 ---

[...n] utawi anêmahi pêjah, sang prabu alon pangandikanipun, sapa baya kang mêthukake tandangku ing ayuda, dene satriya isih jèdhèng, êndi senapatining prang kang aran Urur.

Aja tambuh ratu nistha, ratu rusuh kang dhêmên ngrèmèhake bumining wadon (sang prabu botên anggraita ingujar-ujaran têmbung makatên) iya aku senapatining prang kang saguh mocok utamanggamu payo mêdhatia tak kêmbari sabudimu.

He, lonyo ing pangucap, eman rupamu bagus, yèn kêna tak eman mundura bêcik ngawula marang aku mêsthi dak kasihi.

Babo-babo abamu kajaba yèn wis ana asu tatah, iku kalakon kang dadi karêpmu, yèn ing jagad isih kasorotan padhanging srêngenge kaya tangèh aku gêlêm ngawula marang kowe, kang tak pengini apa rusuhmu. Sang prabu kabêranang tansah dipun [dipu...]

--- 281 ---

[...n] erang-erang lajêng nyandhak dêdamêl, sang kusuma dipun sabêt ing pêdhang: katangkis, pêdhang malêsat, santun waos, sang kusuma dipun talorong ing waos, dipun indhani, waos kalêbêt ing cangklakan lajêng dipun kêmpit sarta lajêng katarik saking pucuk, sang prabu dhawah kajalungup, sarêng dhatênging pangagêng prajurit, sang prabu katawan sarta lajêng dipun awêri cindhe kasangsangakên ing jôngga, sang prabu botên suwala kairid dhatêng pakuwoning mêngsah. Sang Kusuma Urur lênggah samadyaning tarub wangunan ingadhêp para prawira jibêg kados sêkar sataman, sang prabu kaajêngakên sarta taksih kaajenan kalênggahakên wontên nginggil sangajêngipun Sang Kusuma Urur. Sang prabu waspada ing warnanipun Sang Kusuma Urur: kados jambe sinigar palih kalihan citranipun ingkang rayi Dèwi Erawati, namung kaot jalu lan wanita, saking kumênyuting galih ambarêbêl mêdal waspanipun botên karaos.

--- 282 ---

Sang Kusuma Urur gumujêng latah, lidok pêthèkku si nistha cilik atine nangis wêdi mati. Aja sumêlang atimu yèn kowe gêlêm têluk tak uripi, ora ana carane prajurit linuwih mêmati mungsuh kang wis katawan.

Sang prabu amangsuli: sêrêt pangandikanipun, Urur: luput pêthèkmu, aku ora watak cilikan atèn, sarta tak tobatake yèn aku nungkula marang kowe, suka lila jurên diatêmah bubuk tinimbang aku têluk.

Apa mulane kowe carocosan ana ing ngarêpku.

Kowe sumurupa Urur: ajaa aku kasambut ing prang sarta bakal kopatèni amarga saka gonku ora gêlêm nungkul, aku iya bakal mati anganyut tuwuh ambelani pacangaku kang musna saka ing pagulangan,^[22] dene gonku nangis mau: ora saka wêdi [wê...]

--- 283 ---

[...di] mati, saka karêrônta atiku rupamu mèmpêr rupane pacanganaku, dadi aku wis lêga lila marang patiku, kowe tak anggêp pacangaku: wis kêtêmu, bakal misesa marang patiku, iku kang tak anggêp ngatêrake nyawaku marang jaman kailangan: lah wis mara patènana, aku o^[23] gêlêm têluk marang kowe.

Sang Kusuma Urur kados sinêndhal galihipun midhangêtakên pasambatipun sang prabu, sirna larut dukanipun ketang wêlas dhatêng pêpacanganipun lami, nênggak waspa dangu botên sagêd ngandika. Wusana lajêng parentah dhatêng pangajênging prajurit kinèn anglêbêtakên kamar: sang prabu, sorog kapundhut kaasta piyambak, dhawuhipun: cikbèn lêrêm dhisik ratune wong Candhipêndhêm ana ing kamar pamondhokan bae, aja ana ing tarungku awit kurang urmat marang sariraning ratu: sanadyan wus dadi tawan, mênawa kêtêmu atine gêlêm têluk, awit saiki: isih kabranang nêpsu. Sesuk [Se...]

--- 284 ---

[...suk] yèn isih wangkot bakal tak patèni.

Para prawira lajêng angèstokakên dhawuhipun Sang Kusuma Urur, sang prabu kalêbêtakên ing kamar pakuwon, sarta para prawira sampun sami kalilan bibaran, Sang Kusuma Urur lajêng malêbêt ing dalêm, lukar agêm-agêman, lajêng sare wontên ing kathil, waspanipun andrês amarawayan ngantos angêbêsi singêp, kèngêtan ingkang rama ibu sarta anggènipun badhe pinangantèn, wusana sande saking kabaranang runtik, ing mangke kapanggih sami ijèn, punapa badhe nindakakên pandamêl ingkang nêrak awisaning agami, kajawi kanisthaning lampah mawi duraka ing Pangeran. Sang Kusuma Urur karsa badhe pêpanggihan kalihan sang prabu sarta badhe kaajak dhahar ing wanci dalu, sang kusuma sampun dandos kaprajuritan lênggah ing galdri wingking ngajêngakên ara-ara wiyar papaning prang, lintang sumêbar ing langit, sorotipun amadhangi pasanggrahan, paksi kudhasih

--- 285 ---

mungêl badhe mapan tilêm angêrês-êrêsi manah, sinauran ungêling paksi tuu anggantêr, saya adamêl anglêsing manah. Sang kusuma lajêng adhêdhawuh dhatêng abdi kabincih kinèn ngaturi ing sang prabu, kaajak lênggah dhahar. Sang prabu sawêg lênggah ing kursi angajêngakên candhela, angèngêt-èngêt badhe kalampahanipun ing dintên benjing enjing bilih saèstu kasedanan, sang prabu botên kagungan lirip ing galih malah rumaos bêgja dene angsal jalaran ingkang nguntapakên pati, wah angsal pocapan sae, tinimbang angagak-agak ngêntosi dhatêngipun Rêtna Erawati prasasat angêntosi timbulipun watu itêm, kasaru dhatêngipun abdi kabincih sang prabu kaaturan lênggah dhahar dhatêng Sang Kusuma Urur, sang prabu eram ing galih dene Sang Kusuma Urur karsa nyarwe badhe pitêpang sae kalihan mêngsah ingkang sampun katingal wangkot botên miturut ing kajêngipun. Sang prabu

--- 286 ---

kèrid lampahing utusan, rawuhipun ing galdri Sang Kusuma Urur kurmat jumênêng saking palênggahan, sang prabu kaaturan pinarak lèr, Sang Kusuma Urur wontên kidul, kêlêtan meja dhahar, dilah ingkang amadhangi palênggahan katutup ing dalancang toya ijêm, nyunari wadananipun Sang Kusuma Urur riyêm-riyêm kados murca kinêdhèpakên, sang prabu kuwur ing galih dene warnaning satriya apindha putri. Sang kusuma matur sarwi mèsêm, sang prabu dipun sakeca ing galih anyirnakna panggalih was sumêlang kaanggêpa botên ajêjagongan kalihan tilas mêngsah, ajêjagongan kalihan sumitra sae.

--- 287 ---

Yayi kados têbih yèn kula anggadhahana cipta ingkang nyulayani parikramaning têmbung manis, kajawi ingkang makatên, pêjah gêsang kula sampun katêkêm wontên ing asta sampeyan, sarta kula sampun lilah kapundhut pêjah gêsang kula wau dhatêng sang dèwaning ayu.

Lho, têka mawi ngandika dewaning ayu.

E, e, iya jagad dewa bathara, kula kasupèn mênawi lêlênggahan kalihan pramodaning prang: wong bagus, kula sêngguh kalihan, wong ayu.

Punapa inggih kasupèn sayêktos, punapa pancèn anjawat kula sampeyan kintên putri.

O, sang kalêngkaning rat, botên pisan-pisan kula anjêjawat anganggêp putri dhatêng sarira sampeyan, namung saking lunyunipun kêcap kula kalintu amastani: wong ayu, katarik saking manising wadana ingkang mêrak ati apindha wanodya. Sarta kula purun upata mênawi kula anjarag wicantên kados ingkang kapangandikakakên wau, kajawi namung têmên wicantên kalintu.

Kalintuning pangandika sampeyan punika nelakakên yèn sampeyan asih trêsna dhatêng pêpacangan sampeyan.

--- 288 ---

O, kadospundi sang kasumbung ing jagad, botên namung sih trêsna kemawon, mawi kula punagèni mênawi kula botên sagêd kapanggih kalihan pêpacangan kula wau kula botên tumolih dhatêng kawibawan, badhe kula belani anganyut tuwuh, mila anggèn kula kapundhut pêjah gêsang kula wau, kula anggêp margi ingkang utami piyambak, ambelani pêjahing bala sarta icaling pêpacangan kula.

Punapa pêpacangan sampeyan warninipun ayu.

Botên basa, kula dèrèng sumêrêp warni ayu mêrak ati kados pacangan kula.

Mèmpêr kados sintên.

Adhuh, mila kala wau kula angrêmpêlu mastani wanodya dhumatêng sang prawirèng jurit, awit warninipun pacangan kula jiblès ingkang sarira.

Sang Kusuma Urur gumujêng sarwi amangsuli: môngsa kados pangandika sampeyan wontên tiyang ingkang sami warninipun, [war...]

--- 289 ---

[...ninipun,] Gusti Allah anitahakên makatên.

Kula botên maoni pamaibên sampeyan dhatêng cariyos kula, ananging atur kula wau têmên yèn warninipun pacangan kula kados jambe sinigar palih kalihan warna andika.

Sang Kusuma Urur tuwuk anggènipun rêraosan kalihan sang prabu, waspada ing solah bawa muni-muni pinunjul ing akathah adamêl sêngsêming galihipun sang kusuma, anarik brôngta dhatêng sang prabu dhasar warnanipun sang prabu bagus jêtmika sumèh amêrak ati wimbuh amêmêlas, adamêl rongèhing galihipun Sang Kusuma Urur, nanging sang prabu botên anggraita.

Sang Kusuma Urur matur dhatêng sang prabu: kakang prabu punapa sampun sarèh galih sampeyan botên nampik dhatêng parimarmaning senapati ingkang ambêk utama, lêpating pamisesa ingkang namu^[24] murih dhatêng karaharjan pinanggih ing mêngsahipun, kakang prabu karsa takluk dhatêng ratu [ra...]

--- 290 ---

[...tu] kula.

Yayi, sang kalêkaning^[25] rat, pangandika sampeyan pantês kula aosi sarta kula dhèrèk kanthi eklasing manah, awit parimarma ingkang mijil saking kautamèn sami ugi kalihan pariwaraning yayah rena dhumatêng wêkanipun, murih dhatêng kasaenan, mila parimarma sampeyan wau pantês kula aji-aji ing salami-laminipun, ananging kadospundi sagêd kula gêsang bilih namung kanthi prihatos mindêng botên manggih kasênêngan, inggih punika murcaning pêpacangan kula, tekad kula badhe botên ewah saking mêmanising jagad ingkang botên têlas-têlas, ananging kula rumaos wajib abela pati sumusul dhatêng têlênging cipta ubaya, mila kula namung nyuwun ukum pati saking pamalêsing pisae ingkang kula tampèni awon, inggih punika saking wangkoting manah lumuh dhatêng karaharjan, awit sanadyan kula kaapuntên [ka...]

--- 291 ---

[...apuntên] ing sadosa kula, kula inggih badhe nganyut pati, namung mênawi wontên piwêlas sampeyan, kula nyuwunakên pangapuntên gêsangipun pêpatih kula: Adipati Sindhungkara, awit botên tumut dosa kados kula.

Galihipun Sang Kusuma Urur kados coplok rêntah dhawah ing siti midhangêtakên pasambatipun sang prabu, ngantos angrêntahakên waspa, yèn ta wontêna ingkang rama Kyai Juragan Pôncawora, inggih punika Kyai Patih Sindhungkara, Sang Kusuma Urur badhe ambadharakên sarira lajêng panggih kalihan sang prabu ulah raras karasikan, ananging sêpêning wali adamêl kanggêging karsa, awit pratingkah ingkang nyulayani pêpacaking agama prasasat alampah jina dados pocapan awon, sang kusuma amangsuli atur, kula aturi nyarèhakên malih kakang prabu galih sampeyan, kula dèrèng kolu nyedani satunggaling [satungga...]

--- 292 ---

[...ling] mêngsah ingkang amêmêlas kados sarira sampeyan, namung pamundhut sampeyan gêsangipun pêpatih sampeyan, punika andadosakên dhanganipun panggalih kula sarta lajêng badhe kula dhawuhakên luwaripun saking wrangkan ing dintên benjing-enjing. Kakang prabu têka katingal asih dhatêng pun patih, punapa taksih kalêbêt santananipun sang prabu.

Yayi: bapa patih botên kalêbêt wôngsa, sayêktosipun, punika badhe marasêpuh kula ingkang ayoga yayi Erawati.

Kadospunapa kagèting galihipun Sang Kusuma Urur, yèn patih ingka^[26] ing kunjara ingkang rama piyambak Kyai Juragan Pôncawora, sarta ing galih sakalangkung bingah badhe kapanggih kalihan ingkang rama sarta kadugèn karsanipun salêbêting galih. Sang Kusuma Urur lajêng adhêdhawuh dhatêng abdi kinèn angluwari kyai patih sarta ingandikan dhatêng pasanggrahan [pasanggraha...]

--- 293 ---

[...n] sarwi matur dhatêng sang prabu. Kakang prabu bapa patih kula luwari sapunika kemawon, mêsakakên tiyang sampun sêpuh.

Kula sakalangkung bingah, sarta sangêt ing panuwun kula dhatêng kadarmanipun yayi sang kasumbung ing rat.

Botên antawis dangu kyai patih katingal dhatêng kèrid lampahing utusan, lajêng majêng makidhupuh lênggah ing ngandhap sila tumungkul, kyai patih sarêng sumêrêp dhatêng Kusuma Urur sumêdhot manahipun, amargi ing warni jiblès putranipun ingkang murca Rara Erawati, kyai patih botên sagêd ngampêt wêdaling êluh têmah anarocos pindha turasan, galihipun sang prawirèng jurit kados sinêndhal kèlu bela karuna nanging sinamun ing pangandika: Bapa: aku wêlas marang kowe wis tuwa kasangsara tinawan ing mungsuh, ing mêngko ilangna prihatinmu kowe tak lêstarèkake dadi pêpatihing nagara Candhipêndhêm,

--- 294 ---

angêntèni ratu anyar kang bakal tinêtêpake dening ratuku Maha Prabu ing Indhu, awit ratumu lawas bakal dak sedani kang awit saka karsane dhewe.

Gusti: sang prawirèng laga, kula nuwun mopo kawangsulakên pangkat kula lami dados pêpatihing nagari Candhipêndhêm ngriki, kula nyuwun ukum pêjah kemawon, ambelani ratu gusti kula saha badhe mantu kula Prabu Wrêstibajra.

Ora: ta, aku ora anglilani, wong kowe wis tuwa sarta dudu bênêre ambelani bakal mantu, karodene manèh amurih utamaning laku, belane sang prabu aja ambelani pacangan, bêcik ambelani garwa, mulane saiki uga sang prabu nikahêna karo Rara Erawati.

Ihik, dene anèh karsanipun sang pangeran, punapa sang prabu punika nikah angin.

Ora ngapaa bapa, sanadyan anglêngkara mêsthi kalakon [ka...]

--- 295 ---

[...lakon] karêpku iki, kajaba saka ing pangwasaku iya uga aku mung nglêstarèkake karêpmu yèn Rara Erawati wis kolilakake kagarwa marang Sang Prabu Wrêstibajra.

Sang prabu tumut gumujêng sarta anggalih lêrês karsanipun sang pangeran, yèn sedanipun ambelani garwa, botên pacangan.

Kalampahan sang prabu nikah Rara Erawati, ingkang musikumi kyai patih, piyambak, saksi kêkalih mundhut abdi kabincih, sang prabu: pangantèn jalêr, sang pangeran: awit saking adrênging karsanipun piyambak, dados sêsulih minôngka sariranipun pangantèn èstri sami wontên ngajêngipun kyai patih, pragading^[27] panikah sang pangeran lajêng ngabêkti dhatêng sang prabu sarta dhatêng kyai patih, dipun pambêng botên kenging, karsanipun sang pangeran anêtêpi anggènipun dados awaking pangantèn, tumuntên satata wangsul dhatêng

--- 296 ---

palênggahanipun piyambak-piyambak, sar^[28] pangeran karsa andumugèkakên paginêman kalihan sang prabu, namung kyai patih sampun kalilan ngaso dhatêng ing pasanggrahan.

Ing pagêdhonganipun, karsanipun sang dèwi sanpun^[29] kadugèn, kantun badharipun kemawon, taksih pakèwêd anggènipun nyangkani sang prabu pamit ngaso: kaandhêg, inggih andhangani lajêng andumugèkakên andrawina sarta linuding gôngsa angrêrangin, sang pangeran karsa abawa swara piyambak, swaranipun rênyah kados sundari, rumpakanipun anggêpok lêlampahanipun sang prabu, sang nata nyathêt salêbêting galih: dudu suwadine, lajêng santun rêrêpèn lêlampahanipun satunggaling putri ingkang kawêlasasih, sang prabu: kajawi sêngsêm miyarsakakên swara arum linuding gêndhing eram kawasisanipun sang pangeran anganggit dadakan tanpa kandhêg turut kados apalan. [apa...]

--- 297 ---

[...lan.]

Sang Kusuma Urur saya botên sagêd nahan brônta nanging botên sagêd mêdharakên sarira, lajêng adamêl kaduking pangunjuk, sang prabu sampun karaos, ananging Sang Kusuma Urur botên tahan kados sang prabu sampun supe purwa duksina anglêgèyèh sare wontên ing kursi, cahyanipun gumilang kados sasôngka ingkang botên kaaling-alingan mega, pangarasanipun abrit kados sêkar mawar ing wanci enjing, lathi mèngèr-mèngèr pindha kapundhung pinêcah, sinomipun risak dèning tênaga kawuron angrompyoh nyakênthung barèh tatanipun wontên ing palarapan, pindha pradapaning pakis kataman bayu, tênaganipun Sang Kusuma Urur botên mambêt kakung kados satuhu putri, sang prabu ngantos brôngta, pangunandikaning galih, athik ana wong lanang rupa lan tênagane utawa ulone jiblès kaya wong wadon

--- 298 ---

Sang Kusuma Urur dipun uwuh ing sang prabu: sampun botên nyauloni, têtela sare. Sang prabu marma ing galih sang kusuma dipun cêlaki badhe kajunjung sarta lajêng badhe kasarèkakên ing kathil, asta kiwa têngên kawêngkang badhe kajunjung katingal mênthêking payudara apindha wanodya, sang prabu kèndêl panjunjungipun, maspadakakên barênjul ingkang nyandhung manah, saya kirang sakeca ing galih lajêng dipun lajêngakên rasukanipun kabalêdhèhakên, ing nglêbêt katingal pranajanipun dipun ubêd-ubêdi ing plangi kuning, sang prabu anjêngêr, wusana nekad dipun lajêngakên malih angêndhokakên setubanda, purnama kêmbar ambêsat mancorong pindha thathit, sang prabu sapandurat botên sagêd ngandika, têtela yèn ingkang rayi Dèwi Erawati: malih kakung, sang prabu botên karsa mungu awit sang kusuma sangêt ing wurunipun, lajêng kapondhong kasarèkakên ing kathil: aririh, [ari...]

--- 299 ---

[...rih,] lajêng siningêban tinêngga sarwi kinêbutan, sang prabu kapok adamêl pratingkah kados ingkang sampun. Amargi saking sangêting wuru sang kusuma tansah kêdabigan, amiwal singêb karaos gêrah katingal sariranipun ingkang pindha kêncana binabar rimbag kriya wantah, ing jagad sunyaruri kapadhangan dening purnama kêmbar, sang prabu enggal anutupakên singêb sarwi ngêrêmakên tingal, ajrih mênawi sumaput kapraban soroting purnama wau, iba rêkaosing galihipun sang prabu anglampahi padamêlan awrat ingkang tanpa timbang, amisesa ajrih mênawi kaputungan galih kados ingkang sampun, nêngga wungunipun raosing galih prasasat angêntosi timbulipun watu itêm, awit botên wontên antawisipun wungu, sarêng anggagat bangun sang prabu karaos sarip, lajêng angrungkêbi sampeyanipun ingkang rayi, kêbutipun taksih kaasta, sagêd [sagê...]

--- 300 ---

[...d] angliyêp sawatawis. Sang putri sampun ragi ical wurunipun, nglilir karaos sampeyanipun dipun rungkêbi ing tiyang, sarta eram dene sariranipun sampun wontên ing pasarean, môngka ing dalu bujana kalihan sang prabu, wusana inggih lajêng sumêrêp yèn ingkang andhêkoni sampeyanipun wau ingkang raka sang prabu, sarta angintên yèn ingkang nyarèkakên sariranipun ing kathil: inggih sang prabu, makatên malih angintên yèn sang prabu sampun sumêrêp dhatêng yêktining sariranipun malihan putri, awit agêm-agêmanipun sampun lukar dening sangêting wurunipun, saha sang putri sumêrêp yèn sang prabu botên nindakakên patrap kados ingkang sampun, bokmênawi kapok, awit katingal lênggah wontên ing dagan dhêkukul andhêkoni sampeyan, mila sang putri lajêng rêntah galihipun, amungu sang prabu: alon, gusti gurulaki kula paduka wungu, sampun wontên [wo...]

--- 301 ---

[...ntên] ing dagan, kula aturi sare minggah, sang prabu sawêg layap-layap mirêng pangandikanipun ingkang rayi: guragapan wungu lajêng nyandhak kêbut ingkang sumèlèh saking asta, sang putri wungu ingkang raka dipun rangkul: cuthêl.

Ing wanci enjing sang kusuma taksih ngagêm cara kakung mêdal saking pasanggrahan, kanthèn asta kalihan sang prabu, para wadyabala sampun pêpak andhèr, Sang Kusuma Urur aparing sumêrêp dhatêng pangagênging prajurit yèn Sang Prabu Wrêstibajra ing punika sampun karsa nungkul, sarta pangagênging prajurit sakalerehanipun sami kadhawuhan wangsul dhatêng nagari Ngindhu atur uninga ing sang prabu yèn lampahipun Sang Kusuma Urur ambêdhah praja ing Candhipêndhêm saking pangèstunipun sang prabu: sampun kalampahan bêdhah, ratunipun nungkul, saha mênawi kalilan saking karsanipun sang prabu: nagari wau kasuwun gumadhuh wontên Kusuma Urur, ing sabên warsa [war...]

--- 302 ---

[...sa] sowan sarta nyaosakên bulubêkti, sadaya wau kawrat ing sêrat, kanthi sêrat tutupan satunggal, ingkang nyariyosakên lêlampahaning sariranipun sarta Sang Prabu Wrêstibajra.

Pangagênging prajurit lajêng samêkta saha lajêng bodhol dhatêng palabuhan, numpak baita bêdhol jangkar ababar layar bidhal wangsul dhatêng nagari Ngindhu lêstantun lampahipun.

Ingkang kantun wontên ing pasewakan, sang pramèswari Erawati matur dhatêng ingkang raka, sinuhun: kula amasrahakên paprentahaning nagari dhumatêng ing asta tuwan, karêmbaga kalihan rama patih, kula namung angamping-ampingi kemawon, awit saru tiningalan, utawi asring andadosakên jalaran rêtuning praja bilih paprentahan katindakakên dening wanodya, sanadyan wanodya wau amumpuni ing kasagêdan, inggih ugi ing batos kapaibên utawi [u...]

--- 303 ---

[...tawi] kaina dhatêng para punggawaning praja ingkang sami kirang lêpas ing budi. Mila kalampahan anggèn kula suwita dhatêng sang prabu ing Ngindhu: mangangge cara jalêr pangangkah kula sampun ngantos kanyana èstri, dados maha dhatêng kalêpatan nyamur lampah, bilih kacurnan, inggih badhe nampèni pidana, nanging kula têmah inggih saking punika wau ingkang kula kawekani.

Yayi, pun kakang ora nyelaki sumanggêm kalawan têmên-têmên, nindakake pagawean abot iku nanging aku mung sadêrma anglakoni, kabèh-kabèh isih atas karsamu, aku upamane giyota: kowe kang dadi kamudhine, sanadyan kotumbukake ing parang ora anggarantês, saking aku tanpa budi tanpa kapintêran, kaya angganing giyota mau saka dhèk bocahku ambaèkake pituture guru parta^[30] ora miturut marang kangjêng rama, kowe iya wus nguningani dhewe yêktine calathuku mau, mulane [mu...]

--- 304 ---

[...lane] aku anarima têrusing ati mung dadi ratu athung-athung sarta narima dadi juru panêbah tilam bae.

Sinuhun, sampun sumêlang ing galih kula badhe botên negakakên padamêlan awrat wau.

Yayi: yèn kaparêng saiki prayoga budhal saka ing pasanggrahan kondur marang kadhaton.

Kula sumôngga.

Bapa patih apa ora prayoga jinatenan kêkêramu ing dina iki.

Kados prayogi mênawi sampun kondur dhatêng ing kadhaton, sarta kula sampun mangangge èstri.

Sang prabu botên amaoni karsanipun ingkang rayi, sarta lajêng adhawuh kondur angadhaton, botên dangu wadyabala sampun mirantos, kyai patih anindhihi baris dados panganjuring lampah: sarawuhipun sang prabu ing kadhaton Candhipêndhêm, botên lajêng lênggah sinewaka, lajêng kondur angadhaton [angadhato...]

--- 305 ---

[...n] akanthèn asta kalihan Sang Kusuma Urur, para wadyabala dèrèng anggraita, makatên ugi kyai patih ugi dèrèng anggraita bilih Sang Kusuma Urur malihan putri sarta taksih kinintên tilasing mêngsah ingkang sampun dados sumitra sae. Kyai patih sarta para wadyabala dèrèng kalilan bibaran taksih sami kadhawuhan sowan magêlaran, ngêntosi wiyosipun sang prabu. Tindakipun sang nata dumugi paningrati^[31] pandhapa, agêmipun pêdhang sang kusuma kaparingakên abdi kaparak, sang kusuma lajêng kapondhong ing sang prabu adamêl cingak saha eramipun ingkang para abdi, dene tilas mêngsah kapondhong pinindha garwa liniling sarta dipun arasi. Rawuh ing kadhaton lajêng anjujug ing kamar dandos, sang kusuma enggal ngrucat busana kaprajuritan, dandos cara putri pramèswarining nata, miyos saking kamar akanthèn asta lajêng lênggah ing parasdya: sakalihan, [saka...]

--- 306 ---

[...lihan,] kyai patih ingandikan malêbêt, botên dangu sowan kalihan para bupati nayakaning praja tarap andhèr wontên kajogani^[32] paningrat pandhapa ingkang lèr, kyai patih eram ningali dene sang prabu lênggah sampun mawi pramèswari, botên andugi saking pundi pinangkanipun pramèswari punika sarta Sang Kusuma Urur botên katingal wontên, kyai patih lênggah andhêkukul.

Sang pramèswari matur dhatêng ingkang raka, sinuhun: kula nyuwun lilah badhe ngrakul^[33] dhatêng pun bapa supados icala onêng kula dhatêng tiyang sêpuh sarta supados icala prihatosipun pun bapa.

Iku kang luwih prayoga yayi: aku bangêt anjurungi karsamu iku: payo nuli tak kanthi, sang prabu jumênêng lajêng nganthi ingkang garwa tindak dhatêng panggenanipun kyai patih. Kyai patih katêdhakan sang prabu sakalihan, enggal kurmat andhodhok ngapurancang, [ngapura...]

--- 307 ---

[...ncang,] sarèhning paraning tingal namung dhatêng sang prabu, mila botên waspada dhatêng citranipun sang pramèswari, sang prabu jumênêng wontên ing ngarsanipun kyai patih tanpa ngandika, nanging kyai patih sakalangkung kagèt dipun rangkul dhatêng sang pramèswari, wusana sumêrêp têrang yèn sang pramèswari punika putranipun piyambak Dèwi Erawati ingkang murca saking pagulingan, kyai patih gêntos angrakul^[34] kalihan ambêngok nangis sêru pindha wanita, sarwi asêsambat mêlasasih anakku kang tak trêsnani, kang tak itik-itik cilik mula, kang bangun turut, kang wêdi marang wong tuwa, kang ora tau agawe êsaking ati, kang tansah agawe bungah sadina-dina, kongsi diwasa mèh pakalakrama^[35] olèh putraning ratu kang wus jumênêng ratu, arêp gawe cêndhaking umure wong atuwane, kolu ninggal lunga murca ora karuwan parane, apa wong tuwane kang kaya aku iki bisa urip kalawan sênêng, kajaba [kaja...]

--- 308 ---

[...ba] mung bakal ambelani pati golèk jalaran kang bisa ngenggalake sêdyane, jêbul katêmu ana kene wis karo pacangane, payo gèr kowe nuli tak nikahake karo sang prabu, aja kongsi nglakoni duraka nêrak laranganing agama palakrama tanpa nikah.

Sang pramèswari lajêng satata lênggah wontên ing ngajêngipun kyai patih, sang prabu têdhak saking ing dhampar lajêng tumut lênggah ing têngênipun ingkang rayi, para nayaka lajêng sami mundur sumewa nêbih.

Sang pramèswari matur dhatêng ingkang rama sarwi mèsêm, punapa kula badhe sampeyan nikahakên malih kalihan sang prabu.

Kyai patih anjêngèk, dhèk apa olèhku nikahake kowe karo sang prabu.

Pramèswari, sampeyan punika kasupèn, kula sampun sampeyan nikahakên, sumôngga ta sampeyan matur ing sang prabu.

--- 309 ---

Kyai patih, ora lola-lali, punapa inggih: gusti, kawula sampun nikahakên pun rara kalihan panjênêngan paduka.

Sang prabu. Bênêr ature yayi dèwi, malah komusikumi dhewe, sarta yayi dèwi munggah dhewe.

Kyai patih. Kawula bingung gusti pangandika paduka punika, yêktos kawula nikahakên anak kawula kalihan panjênêngan paduka, nanging ethok-ethokan kemawon, tanpa wujud, ingkang dados acung-acu^[36] sêsulih Kusuma Urur ingkang ngasta bangbang alum-aluming nagari ngriki.

Sang prabu. Iya iku yayi dèwi, mulane mêmpêng olèhe dadi sêsulih.

Sang pramèswari, maleroki ingkang raka sarwi anjêngkangakên, anggèn kula kêdah ngawaki piyambak punika botên saking kapengin tumuntên kagarwa, namung nêtêpi utamaning nikah.

--- 310 ---

Kyai patih kados siniram ing toya windu asrêping manahipun.

Sang prabu lajêng adhêdhawuh dhatêng kyai patih kinèn utusan ngaturi uninga dhatêng ingkang rama Sang Prabu Timur ing Marutamanda, yèn sang prabu sampun kalampahan dhaup kalayan Dèwi Erawati, angrênggani wontên ing kadhaton Candhipêndhêm, sang prabu kanthèn asta lajêng jêngkar angadhaton.

Kyai patih mundur magêlaran, lajêng amêdharakên wêwadi wau punika dhatêng para nayakaning praja, sarta lajêng matah utusan dhatêng nagari Marutamanda.

Gêntos kacariyos Sang Prabu Ngindhu miyos sinewaka, andangu cundakanipun Kusuma Urur ingkang sawêg dhatêng. Cundaka lajêng angaturakên sêrat kêkalih ingkang satunggal palapuran bab pamunah ripu dibya ngantos adamêl pêpati kathah wusana mêngsah kalindhih sarta ratunipun kapikut wontên samadyaning palagan,

--- 311 ---

sarta lajêng nungkul, wondene anggènipun Kusuma Urur kandhêg wontên ing Candhipêndhêm, sabab botên ngirid pisowaning ratu mêngsah, mugi sang prabu kaparêng anguningani sêrat tutupan ingkang kasarêngakên kalihan palapuran pêrang. Sêrat lajêng kabuka ing sang prabu, ijêmanipun Sang Prabu Wrêstibajra sakalihan sang pramèswari Dèwi Erawati, angaturakên ingkang sêmbah, saha ngaturakên gancaring lêlampahanipun miwiti malah amêkasi, turut botên wontên ingkang kalangkungan, Sang Prabu Wrêstibajra sarta pramèswari Erawati anênuwun mugi kaparêng anggawuh^[37] kagunganipun sang prabu, nagari ing Candhipêndhêm satalatahipun, saha ing sabên taun badhe sowan piyambak angaturakên bulubêkti asok galondhong pangarêng-arêng, pèni-pèni rajapèni gurubakal gurudadi. Sang prabu ing Ngindhu trênyuh ing galih kamiwêlasên nguningani lêlampahanipun Sang Prabu Wrêstibajra

--- 312 ---

sarta pramèswari Erawati, lajêng adhêdhawuh dhatêng juru panyitra kinèn amangsuli sêratipun sang prabu ing Candhipêndhêm, amarêngakên punapa ing sapanyuwunipun, saha adhêdhawuh kinèn amèngêti lêlampahanipun sang prabu sarta pramèswari ing Candhipêndhêm, katunggilna kalihan cariyos nitik ing karaton ing Ngindhu, dhawuhipun sang prabu sadaya sampun kalampahan. Saha sampun utusan matêdhakakên sêrat wangsulan dhatêng ing nagari Candhipêndhêm.

Kacariyos ing nagari Candhipêndhêm saya katingal kamajênganing têtiyang ingkang sami anggaota, pandhe, sayang, gêndhing, kêmasan, sasaminipun, rame sabawaning nagari, juragan ing amôncapraja kathah ingkang dhatêng ambêkta dêdaganganipun warni-warni sarta kilak dêdagangan ing nagari Candhipêndhêm kabêkta mantuk, palabuhan ing ngriku sampun dados palabuhan agêng.

--- 313 ---

Sang Prabu Wrêstibajra sampun sakeca ing galih nagarinipun dados gêmah ripah loh jinawi, malah sampun kagungan osik badhe saos bêkti dhatêng ingkang rama Sang Prabu Timur sarta lajêng badhe kaaturan têdhak dhatêng ing Candhipêndhêm, anguninganana kamuktènipun sang prabu. Namung saprakawis ingkang karaos ing galih bab botên kèndêling lindhu ing Candhipêndhêm, dening kawahipun rêdi Brama katingal saya ciyut kasumpêlan siti walirang saking ngandhap, saupami ngantos pampêt saèstu ambêbayani, kayêktosan êmaring galihipun sang prabu, ing satunggil dintên rêdi Brama malêthos,^[38] siti walirang kombul ing tawang anglimputi buwana pêtêng dhêdhêt alimêngan, tumuntên katungka dhatênging lahar mili saking kawahipun rêdi Brama nutup kadhaton Candhipêndhêm pulih waradin kados waunipun, têtiyang sanagari tumpês botên wontên ingkang gêsang. Sang prabu seda wontên ing kadhaton, [kadhato...]

--- 314 ---

[...n,] nunggil ingkang rayi sang pramèswari.

Punika cuthêling cariyos lêlampahanipun Pangeran Prakêmpa inggih Prabu Wrêstibajra, ing bab kamipurunipun dhatêng ingkang rama sanadyan sampun tobat kaping sèwu ewadene taksih amanggih piwalês seda siniksa ing Pangeran, dene ingkang garwa Dèwi Erawati inggih ugi kalêpatan angènthèngakên sutrêsnanipun yayah rena anis saking sasana adamêl orêming manah, prasasat amaoni kajênging yayah renanipun wau, mila katut anêmahi sangsara nunggil ingkang raka. Sayoginipun ing agêsang namung angagêngna kaajrihan sarta katrêsnan dhatêng bapa biyung têrus ing manah, punika tuking budi kautamèn, bilih dipun èstokakên, amêsthi badhe botên kaduwung ing salami-laminipun.

Kacariyos Sang Prabu Timur nuju miyos sinewaka, ingkang wontên ing ngarsa Pangeran Adipati Erawana [E...]

--- 315 ---

[...rawana] jajar kalihan Radèn Apatih Samirana, dangu sang prabu angèngêt-èngêt ing bab kadadosaning putranipun, Sang Prabu Wrêstibajra, punapa sampun sagêd kêpanggih kalihan pêpacanganipun Dèwi Erawati, ingkang dados pangajapaning tawang, sarta sang prabu ing galih rumaos kangên, awit sampun lami botên kêpanggih karsanipun ing dalêm batos badhe têdhak têtuwi dhatêng ing Candhipêndhêm, sawêg badhe kapangandikakakên dhatêng radèn apatih midhangêt jumêgur kados swaraning mariyêm sèwu, sarta botên dangu jawah awu, wusana angsal pawartos yèn ing nagari Candhipêndhêm kobong dening pambalêdhosing rêdi Brama, tiyang sakitha pêjah korugan lahar. Sang prabu anglês galihipun wêlas dhatêng ingkang putra Sang Prabu Wrêstibajra, amêsthi seda korugan ing lahar ugi. Sang prabu badhe karsa sèlèh kaprabon dhatêng ingkang putra mantu, Sang Pangeran Erawana nanging dipun gendholi dhatêng Kyai [Kya...]

--- 316 ---

[...i] Patih Samirana, sanadyan sèlèha kaprabon, bilih ingkang putra Dèwi Bantarangin sampun apêputra kakung sarta sampun diwasa, kandhêg karsanipun sang prabu, lêstantun angasta pusaraning praja, lulus botên wontên sambekalanipun, dumugi yuswa 75 taun, sarta ingkang putra sampun kagungan putra abêbranahan, ingkang pambajêng kakung kaparingan nama Radèn Uswasa, sarêng sampun diwasa lajêng kaserenan karaton, ajêjuluk Sang Prabu Uswasa, putra mantu lêstantun dados pangeran adipati wrêdha ngiras angêmbani ingkang putra piyambak, dene Sang Prabu Timur lajêng amagawan.

Tamat.

--- 317 ---

Inhoud.

Anila, Bagawan ... ing rêdi Sadhaka, pêputra kalih sami èstri 1. Dèwi Angin-angin, kagarwa Prabu Sindhung Aliwawar 2. Dèwi Maruti, kagarwa Pangeran Pracondha.

Urur Zie Erawati

Erawana, Jaka ... = Patih Bajrarumung, anakipun Kyai Pôncawora, Nyai Pôncawati, sadhèrèkipun satunggal èstri nama Rara Erawati = Kusuma Urur, kapundhut garwa Radèn Prakêmpa, dene awakipun piyambak kapundhut mantu Prabu Timur, angsal Dèwi Bantarangin.

Erawati, Rara ... = Kusuma Urur zie Erawana.

Uswasa, Radèn ... wayahipun Prabu Timur saking Dèwi Bantarangin.

Angin-angin, Dèwi ... putranipun Bagawan Anila, kagarwa Prabu Sindhung Aliwawar.

Rasêksa, pandhita ... krama angsal Dèwi Rasêksi.

Rasêksi, Dèwi ... zie Baratkatiga.

Timur, Radèn ... putranipun Prabu Sindhung Aliwawar, patutan saking Dèwi Angin-angin.

Tanggulangin, patihipun Prabu Sindhung Aliwawar.

Sindhung Aliwawar, Prabu ... ing nagari Si Marutamanda.

Sindhungkara zie Pôncawora.

Saribit, rêdi ... zie Bajrapati.

Sadhaka, rêdi ... zie Anila.

Samirana, anakipun Patih Tanggulangin, dados patihipun Radèn Timur.

--- 318 ---

Sumilir, Dèdi^[39] ... putranipun Pangeran Pracondha patutan saking Dèwi Maruti.

Wrêstibajra zie Prakêmpa.

Pôncaruka, nagari ... zie Bayubajra.

Pôncawora, Jaka ... = Patih Sindhungkara, anakipun Juragan Bayubajra, rabi pikantuk sadhèrèk angkat puponing bapakipun, nama Rara Pôncawati.

Pôncawati, Rara ... anakipun Juragan Bayubajra, karabi dhatêng Bagus Pôncawora, anakipun Juragan Bayubajra wau.

Pracondha, Pangeran ... ingkang rayi Prabu Sindhung Aliwawar.

Prakêmpa, Radèn ... = Jaka Bayu = Prabu Wrêstibajra, putranipun Radèn Timur, patutan saking Dèwi Sumilir, sadhèrèkipun satunggal putri nama Dèwi Bantarangin.

Pratipa, rêdi ... pasarean utawi astana karaton.

Pawana = Candhipêndhêm.

Maruti, Dèwi ... putranipun Bagawan Anila, kagarwa Pangeran Pracondha.

Marutamanda, nagari ... zie Sindhung Aliwawar.

Grêbêg, Grubug} panakawanipun Radèn Timur.

Bantarangin, Dèwi ... putranipun Radèn Timur patutan saking Dèwi Sumilir, sadhèrèkipun satunggal kakung nama Radèn Prakêmpa.

Baratkatiga, Prabu ... pêputra Dèwi Rasêksi, krama antuk pandhita rasêksa.

--- 0 ---

Bisaka, sadhèrèkipun nèm Juragan Pôncawora.

Bajrarumung zie Erawana.

Bajrapati, Prabu ... ingkang eyang buyut Prabu Sindhung Aliwawar, seda amrênyanyang sumare ing rêdi Saribit.

Bayu zie Prakêmpa.

Bayubajra, Juragan ... ing nagari Pôncaruka.

--- 0 ---

ADMINISTRATIE ... Soerakarta, Juni 1902.

SOSODORO

Ngabèi Wirapustaka angaturi uninga dhumatêng para abonêmèn, ing sapunika padamêlan Administrasi dipun tindakakên dening Tuwan E Mudhi, pramila para abonêmèn sami kaaturan, bayaran Sasadara benjing bibar Garêbêg Mulud Be punika mugi lajêng kapasrahna dhatêng Tuwan E Mudhi, saha ingkangh taksih kawalêdan sapintên kathahipun miturut pêthuk ingkang sampun dipun tampèni inggih kapasrahna dhatêng Tuwan E Mudhi.

Ngabei WIROPOESTOKO dan toewan E. MOODY membri taoe pada sekalian abonnement njang sekarang pakerdjaan administratie di djalanken olih toean E. MOODY di pangetjapan Bromartani. Maka sekalian abonnement di minta bajaran,,Sosodoro" garebeg Moelood Be njang aken dateng, dan sateroesnja soepaja di kirimken pada toean E. MOODY. Dan waledan bajaran di minta djoega soepaja di kirimken pada toean E. MOODY tadi.

WIROPOESTOKO ... E. MOODY.

http://www.sastra.org/kisah-cerita-dan-kronikal/104-novel/899-pethikan-saking-kabar-angin-padmasusastra-c-1901-05-39-hlm-001-318-

Copyright © 2011-13 Yayasan Sastra Lestari. All Rights Reserved.